Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
Studia Regionalne i Lokalne
Nr 1(8)/2002
ISSN 1509-4995
Tomasz Grzegorz Grosse
Przegl¹d koncepcji teoretycznych
rozwoju regionalnego
Niniejszy artykuł przedstawia wybrane koncepcje teoretyczne dotycza˛ce rozwoju regional-
nego. Autor dokonuje analizy najwa˙niejszych czynnik´ w decyduja˛cych o rozwoju kon-
kurencyjno´ci gospodarki regionalnej. W´r´ d nich na uwag˛ zasługuja˛ m.in. warunki
instytucjonalne i prawne, w szczeg´ lno´ci sieci wsp´ łpracuja˛cych ze soba˛ instytucji eko-
nomicznych i społecznych. Obok tego wa˙nym elementem sa˛ normy ˙ycia społecznego,
kt´re cenia˛ innowacyjno´´iprzedsi˛biorczo´´orazzach˛caja˛ do wsp´ łpracy. Autor analizuje
r´wnie˙ badania dotycza˛ce znaczenia kapitału społecznego dla rozwoju regionalnego.
Wa˙nym czynnikiem dynamiki gospodarczej jest tak˙e dojrzało´´ strategii politycznej oraz
jako´´ funkcjonowania władz publicznych. Dlatego autor przedstawił rekomendacje dla
działa´ podejmowanych przez administracj
˛
publiczna
˛
, wspieraja
˛
cych wzrost gospodarczy
irozw´ j społeczny w regionach.
Koncepcje naukowe dotycza
˛
ce rozwoju regionalnego wywieraja
˛
znacza
˛
cy
wpływ na działania społeczne. Na ich podstawie formułowane sa˛ r´˙norodne
zalecenia dla elit politycznych i prowadzone konkretne przedsi˛wzi˛cia gos-
podarcze władz publicznych. Wraz ze zmieniaja˛cymi si˛ „modami” teoretycz-
nymi mo˙na wi˛c obserwowa´ zmian˛ zachowania administracji publicznej.
Wcze´niejsze teorie rozwoju gospodarczego, wyrosłe na gruncie neoliberal-
nym, nie przewidywały interwencjonizmu władz publicznych. Uznawały, ˙e
działania administracyjne niosa˛ ze soba˛ wi˛cej szkody ni˙ po˙ytku. Zadaniem
władz było jedynie tworzenie odpowiednich regulacji prawnych dla wolnego
rozwoju działalno´ci gospodarczej. Po˙a
˛
danym instrumentem regulacyjnym
w okresach dekoniunktury mogły by´ tak˙e działania fiskalne, zmniejszaja
˛
ce
poziom opodatkowania, lub monetarne, np. obni˙aja˛ce poziom podstawowych
st´ p procentowych.
W ostatnich dziesi˛cioleciach pojawiaja˛ si˛ jednak coraz cz˛´ciej koncepcje,
kt´ re odchodza
˛
od czystych zało˙e´ neoliberalnych i nawia
˛
zuja
˛
w coraz
wi˛kszym stopniu do doktryny Johna Keynesa. Odwołuja˛ si˛ one do szerszej
gamy czynnik´ w wpływaja˛cych na rozw´ j gospodarczy region´ w, m.in. pod-
kre´laja˛ znaczenie instytucji otoczenia biznesu, o´rodk´ w naukowych, zjawisk
społecznych i norm kulturowych. Zakładaja˛ r´ wnie˙ konieczno´´ interwen-
cjonizmu władz publicznych. Jest to spowodowane zało˙eniem o kumulowaniu
si˛ r´˙nic mi˛dzyregionalnych. Regiony wysoko rozwini˛te staja˛ si˛ wmy´l
26
TOMASZ GRZEGORZ GROSSE
tych zało˙e´ coraz bardziej gospodarczo dominuja
˛
ce, a na obszarach zacofa-
nych pogł˛biaja˛ si˛ zjawiska problemowe. Dlatego teorie, o kt´ rych mowa,
postuluja˛ r´ ˙norodne działania administracyjne, pocza˛wszy od podwy˙szania
kwalifikacji siły roboczej, przez inwestycje w infrastruktur˛, promowanie
eksportu, a sko´ czywszy na budowaniu instytucji wspieraja˛cych rozw´ j przed-
si˛biorczo´ci, upowszechniaja˛cych nowatorskie metody zarza˛dzania i techno-
logie oraz kreuja˛cych innowacyjno´´. Działania administracji publicznej powin-
ny by´ zatem szczeg´ lnie intensywne na terenach słabego wzrostu gospodar-
czego (Malizia, Feser 1999, s. 123–137).
Warto zauwa˙y´,˙ewi
˛
kszo´´ koncepcji naukowych powstałych po drugiej
wojnie ´wiatowej, a˙ do pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych, zakładała „odg´ rna˛”
pomoc władz pa´ stwowych dla słabiej rozwijaja˛cych si˛ region´ w. Wsp´ł-
czesne koncepcje kłada˛ raczej nacisk na mobilizacj˛ wewn˛trznego potencjału
tych obszar´ w i traktuja˛ interwencj˛ władz publicznych jako wspieraja˛ca˛
rozw´ j oddolnych czynnik´ w instytucjonalnych, politycznych i społecznych,
zapewniaja˛cych konkurencyjno´´ i rozw´ j gospodarczy (Amin 1999).
Jedna˛ z najbardziej popularnych koncepcji wyja´niaja˛cych rozw´ jregionalny
jest
teoria bazy ekonomicznej
(
economic base theory
). Jej podstawowym
zało˙eniem jest oparcie rozwoju regionalnego na działalno´ci eksportowej.
Najistotniejszym elementem stymuluja˛cym wzrost gospodarczy jest bowiem
wła´nie zewn˛trzny popyt na towary lub usługi wytwarzane na obszarze
regionu. Firmy i sektory gospodarcze produkuja˛ce na eksport tworza˛ tzw. baz˛
ekonomiczna
˛
regionu. Rozw´ j tej bazy zapewnia efekty mno˙nikowe w postaci
rozwini˛cia si˛ pokrewnych sektor´ w, podwykonawc´ w oraz rynku usług
lokalnych i regionalnych.
Na podstawie teorii bazy ekonomicznej formułowane sa˛ rozliczne rekomendac-
je dla działa´ publicznych. Najcz˛´ciej sugeruje si˛ przedsi˛wzi˛cia, kt´ re
przycia
˛
gaja
˛
do regionu inwestor´ w produkuja
˛
cych na eksport. Władze publiczne
powinny wi˛c poszukiwa´ takich korporacji, kt´re wytwarzaja˛ wysoko konkuren-
cyjnetowarynarynkach´wiatowych. Za najbardziej korzystne uznaje si˛ gał˛zie
przemysłu oparte na wysokich technologiach oraz niekt´ re usługi, zwłaszcza
wspieraja
˛
ce zmiany technologiczne i producent´ w wysoko konkurencyjnych
(Malecki 1997, s. 31). Ponadto zalecane sa
˛
poszukiwania przedsi
˛
biorstw, kt´ re
moga˛ by´ szczeg´lnie korzystne dla dalszego rozwoju regionu. W opinii jednych
specjalist´ w oznacza to zach˛canie inwestor´ w z bran˙y, kt´ ra jest ju˙ mocna˛
strona˛ gospodarki regionalnej, a wi˛c pogł˛bia specjalizacj˛ regionu. Takie
zało˙enie przy´wieca np. autorom teorii produktu podstawowego, kt´ ra zostanie
om´ wiona w nast˛pnej kolejno´ci. Według innych ekspert´ wwładze publiczne
powinny raczej dywersyfikowa´ baz˛ eksportowa˛ i przycia˛ga´ przedstawicieli
nowych sektor´ w produkcyjnych. Ponadto władze publiczne powinny wspiera´
działalno´´ eksportowa˛ przedsi˛biorstw regionalnych (Malizia, Feser 1999, s. 54).
Najwi
˛
kszym zagro˙eniem dla rozwoju wynikaja
˛
cego z teorii bazy ekono-
micznej mo˙e by´ schyłek dominuja˛cej bran˙y. Podobnie jest w przypadku
PRZEGLA˛D KONCEPCJI TEORETYCZNYCH ROZWOJU REGIONALNEGO
27
wycofania si
˛
inwestora, na kt´ rym opiera si
˛
rozw´ j gospodarczy regionu.
Wła´nie dlatego specjali´ci zalecaja˛ dywersyfikacj˛ bazy ekonomicznej (Male-
cki 1997, s. 24). Ponadto działania publiczne wspieraja˛ce du˙ych inwestor´ w
moga˛ zaniedbywa´ przedsi˛biorstwa lokalne, zwłaszcza za´ małei´rednie
firmy, kt´ re pozostaja˛ poza niejednokrotnie arbitralnie wyznaczonymi grani-
cami bazy ekonomicznej. W konsekwencji mo˙e to zachwia´ endogenicznym
rozwojem całego regionu, a wi˛c rozwojem opartym na jego wewn˛trznym
potencjale wzrostu (Malizia, Feser 1999, 60–63).
Na koncepcji bazy ekonomicznej opiera si˛
teoria produktu podstawowego
(
staple theory
). R´ wnie˙ ona upatruje ´r´ dła rozwoju w działalno´ci ekspor-
towej. Koncepcja ta przypomina tak˙e powszechnie znana˛ teori˛ korzy´ci
komparatywnych Davida Ricarda, kt´ ra uzasadnia mi˛dzynarodowy podział
pracy. Teoria wybitnego klasyka ekonomii jest jednak z zasady statyczna i nie
wyja´nia przyczyn rozwoju gospodarczego. Natomiast teoria produktu pod-
stawowego, kt´ rej autorem był Harold Innes, wyja´nia długookresowe zmiany
strukturalne oraz przyczyny wzrostu ekonomicznego. Droga˛ do rozwoju re-
gionalnego jest przede wszystkim stopniowa specjalizacja produkcyjna, a zwła-
szcza skupienie si˛ na wybranej grupie towar´ w, kt´ ra mo˙e by´ najbardziej
konkurencyjna na rynkach zewn˛trznych. Przyczyna˛ rosna˛cych korzy´ci wy-
nikaja
˛
cych ze specjalizacji produkcyjnej jest przede wszystkim obni˙anie
koszt´ w transakcyjnych, w tym doskonalenie organizacji procesu produkcji
oraz jako´ci wytwarzanych towar´ w (Landes 2000, s. 332).
Władze publiczne w my´l omawianej teorii powinny wspiera´ proces spe-
cjalizacji oraz zmniejsza´ koszty transakcyjne produkcji. Podstawowym zada-
niem administracji sa˛ inwestycje infrastrukturalne, zwłaszcza komunikacyjne
(lub telekomunikacyjne). Ponadto władze moga˛ zmniejsza´ koszty działalno´ci
badawczej i innowacyjnej, wspiera´ działania szkoleniowe oraz rozwija´
usługi otoczenia biznesu (np. doradcze i ksi˛gowe). Moga˛ r´ wnie˙ sprzyja´
rozwojowi instytucji finansowych, kt´ re wzmocnia
˛
trend specjalizacji produk-
cyjnej. Władze publiczne powinny tak˙e stymulowa´ działalno´´ eksportowa˛
(Malizia, Feser 1999, s. 81–84).
Inna˛ koncepcja˛ upatruja˛ca˛ przyczyny rozwoju regionalnego w działalno´ci
eksportowej jest tzw.
nowa teoria handlu
(
new trade theory
). Wyja´nia ona,
dlaczego w gospodarce globalnej korzy´ci z handlu moga
˛
odnosi´ kraje b
˛
da
˛
ce
na r´ ˙nym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Przyczyna˛ jest mianowicie
daleko posuni˛ta specjalizacja produkcyjna, a zwłaszcza skoncentrowanie si˛
na działalno´ci kapitałochłonnej albo pracochłonnej. Regiony posiadaja˛ce
du˙e zasoby taniej siły roboczej moga
˛
wi
˛
c specjalizowa´ si
˛
w pracochłonnej
produkcji. Natomiast regiony bogate w kapitał eksportuja˛ towary wymagaja˛ce
wysokich nakład´ w kapitałowych. Jednocze´nie teoria zakłada, i˙ wdłu˙szej
perspektywie czasowej taka wymiana mi˛dzy oboma typami region´ wprzynosi
wi˛ksze korzy´ci regionom bogatym w kapitał. Zgodnie z omawiana˛ teoria˛ od
władz publicznych wymagane jest zaanga˙owanie na rzecz inwestycji infra-
strukturalnych, wspierania instytucji finansowych, działalno´ci szkoleniowej
28
TOMASZ GRZEGORZ GROSSE
i innych inicjatyw pogł
˛
biaja
˛
cych specjalizacj
˛
produkcyjna
˛
. Ponadto władze
powinny wspiera´ działalno´´ eksportowa˛ oraz popiera´ na arenie mi˛dzy-
narodowej zasady swobodnego handlu (Malizia, Feser 1999, s. 156–163).
Kolejna grupa teorii ekonomicznych wskazuje na koncentracj˛ przestrzenna˛
rozwoju regionalnego i wynikaja˛ce z tego faktu konsekwencje natury ekonomi-
cznej i politycznej. Bodaj najbardziej rozpowszechniona jest koncepcja
biegu-
n´w wzrostu
(
growth poles
) autorstwa Francois Perroux. Pocza˛tkowo nie
odnosiła si˛ ona do wymiaru przestrzennego, ale do dominuja˛cych na rynku
podmiot´ w gospodarczych. W jej rozumieniu rozw´ j gospodarczy jest skoncen-
trowany w najbardziej rozwini
˛
tych przedsi
˛
biorstwach, gał
˛
ziach przemysłu
isektorach,kt´ re stanowia˛ tzw. bieguny wzrostu dla całej gospodarki. Wymie-
nione podmioty charakteryzuja˛ si˛ najsilniejsza˛ pozycja˛ na rynku, szybkim
tempem wzrostu działalno´ci gospodarczej i wieloma powia˛zaniami koopera-
cyjnymi. Stanowia˛ sił˛ nap˛dzaja˛ca˛ rozw´ j gospodarki, ale jednocze´nie podpo-
rza
˛
dkowuja
˛
i uzale˙niaja
˛
od swojej polityki inne, słabsze podmioty rynkowe.
P´ ´niej teoria biegun´ w wzrostu znalazła odniesienie do najbardziej roz-
wini˛tych region´ w. Na ich obszarze lokuja˛ bowiem swoja˛ działalno´´ zaawan-
sowane technologicznie gał˛zie przemysłu, kt´ re sa˛ r´ wnie˙ wysoko kon-
kurencyjne na arenie mi˛dzynarodowej. W ten spos´ b obszary metropolitalne,
stanowia
˛
ce ja
˛
dro takiego regionu, dominuja
˛
nad mniejszymi miastami oraz
okolicznymi obszarami. Natomiast najbardziej rozwini˛te regiony wygrywaja˛
konkurencj˛ gospodarcza˛ z regionami peryferyjnymi i uzale˙niaja˛ je od własnej
polityki przemysłowej i handlowej. Najwa˙niejsza˛ rekomendacja˛ Perroux dla
działa´ publicznych jest wzmacnianie dotychczasowych lub tworzenie nowych
biegun´ w wzrostu. Ponadto nale˙y rozwija´ sie´ komunikacyjna˛ mi˛dzy do-
minuja˛cymi metropoliami i ich otoczeniem, aby przyspiesza´ proces rozprze-
strzeniania si˛ wzrostu gospodarczego (Malizia, Feser 1999, s. 104–106).
Zbli˙ona˛ koncepcj˛ rozwoju przestrzennego przedstawił w latach pi˛´dziesia˛-
tych Albert Hirschman. Według niego rozw´ j gospodarczy dokonuje si
˛
nier´ w-
nomiernie i jest skoncentrowany w tzw.
geograficznych centrach wzrostu
(
geographical growth centers
). P´ ´niej jednak nast˛puje naturalne rozprzestrze-
nianie si˛ rozwoju z centr´ w na obszary sa˛siaduja˛ce. Dlatego podobnie jak
w teorii biegun´ w wzrostu, Hirschman zaleca wzmacnianie rozwoju region´ w
centralnych i wspieranie p´ ´niejszej dyfuzji rozwojowej przez budowanie np.
infrastruktury komunikacyjnej (Malizia, Feser 1999, s. 106–108).
Szwedzki ekonomista Gunnar Myrdal r´ wnie˙ opisywał nier´ wnomierny
przestrzennie rozw´ j gospodarczy. Jest to według uczonego długi proces
historyczny, uwarunkowany nie tylko czynnikami ekonomicznymi, ale r´ wnie˙
społecznymi i kulturowymi. Zr´ ˙nicowanie regionalne rozwoju pogł˛bia si˛
wraz z upływem czasu. Jest to spowodowane kumulowaniem si˛ i wzajemnym
oddziaływaniem przyczyn ekonomicznych, politycznych i kulturowych (
cu-
mulative causation
). W ten spos´ b obszary bogate rozwijaja˛ si˛ coraz szybciej,
natomiast biedne pogra
˛
˙aja
˛
si
˛
w stagnacji. Jest to wi
˛
c
mechanizm bł˛dnego
koła
,kt´ ry jest samopowtarzalny i kt´ rego nie mo˙na przerwa´, odwołuja˛c
PRZEGLA˛D KONCEPCJI TEORETYCZNYCH ROZWOJU REGIONALNEGO
29
si
˛
jedynie do samoregulacji rynkowej. Wprawdzie zdaniem Myrdala mo˙na
zaobserwowa´ efekt rozprzestrzeniania si˛ rozwoju poza centra gospodarcze,
ale jednocze´nie towarzysza˛ temu procesy uzale˙nienia gospodarczego ob-
szar´ w peryferyjnych i drenowania ich wa˛tłego potencjału wzrostu. Ponadto
migracja siły roboczej, przepływy ´rodk´ w kapitałowych i wolny handel
pogł˛biaja˛ zr´ ˙nicowanie gospodarcze i dodatkowo wzmacniaja˛ zar´ wno po-
zytywne, jak i negatywne tendencje rozwojowe. Niezb˛dna jest wi˛c inter-
wencja publiczna, zwłaszcza na terenach zaniedbanych, kt´ ra mogłaby prze-
rwa´ działanie mechanizm´ wbł˛dnego koła (Malizia, Feser 1999, s. 108–109,
163; Morawski 2001, s. 111).
Podobna˛ koncepcja˛ rozwoju jest
model rdzenia i peryferii
(
core and
peripheries
) Friedmanna. Stanowi on bodaj najbardziej znana˛ metafor˛ spoty-
kana˛ w literaturze dotycza˛cej rozwoju regionalnego. Zdaniem Friedmanna
działalno´´ wytw´ rcza i usługowa najbardziej konkurencyjnych przedsi˛biorstw
jest lokowana w najsilniej rozwini
˛
tych regionach, gł´ wnie du˙ych o´rodkach
metropolitalnych. Jednocze´nie centra gospodarcze dominuja˛ nad swoimi
peryferiami. Wprawdzie przyczyniaja˛ si˛ do zainicjowania trajektorii rozwoju
tych teren´ w, ale jest on podporza˛dkowany i usługowy wobec obszar´ w
centralnych. Ponadto centra da˛˙a˛ do dominacji nie tylko w sferze gospodarczej,
ale r´ wnie˙ politycznej i kulturowej. Najcz
˛
´ciej spotykana
˛
rekomendacja
˛
dla
władz publicznych, wynikaja˛ca˛ z omawianego modelu, jest stymulowanie
rozwoju regionalnego wła´nie opartego na regionalnych centrach wzrostu.
Dotyczy to zar´ wno wspierania, np. budowy infrastruktury ´wiatowych me-
tropolii, jak r´ wnie˙ stymulowania rozwoju obszar´ w centralnych w regionach
słabiej rozwini˛tych, peryferyjnych z punktu widzenia gospodarki globalnej
(Malizia, Feser 1999, s. 109–117).
Według niekt´ rych kontynuator´ wmy´li Friedmanna proces formowania
si˛ centr´ w jest dynamiczny, uzale˙niony od pojawiaja˛cych si˛ nowych tech-
nologii, bran˙ przemysłowych itp. Dlatego obszary b
˛
da
˛
ce dota
˛
d peryferiami
moga˛ dzi˛ki korzystnym warunkom rozwojowym awansowa´ do grupy regio-
n´ w centralnych. Według innych specjalist´ wzr´ ˙nicowanie przestrzenne jest
znacznie bardziej statyczne i utrzymuja˛ce si˛ wdługim okresie historycznym.
Dla niekt´ rych region´ w peryferyjnych podporza
˛
dkowanie wobec centr´ w
rozwojowych mo˙na liczy´ nawet od okresu kolonialnego (Malecki 1997,
s. 3–5). Jeszcze inni podwa˙aja˛ powia˛zania wyst˛puja˛ce mi˛dzy terenami
centralnymi i ich peryferiami, uwa˙aja˛c, i˙ wsp´łczesne metropolie sa˛ raczej
poła˛czone gospodarczo z innymi ´wiatowymi centrami metropolitalnymi,
ani˙eli ze swoim bezpo´rednim otoczeniem (Castells 1996, s. 380).
Do przedstawionych dotychczas rozwa˙a´ teoretycznych wyra´nie nawia˛-
zuja˛ koncepcje wybitnego socjologa Manuela Castellsa. Podobnie jak Fried-
mann uwa˙a on, i˙ proces rozwoju gospodarczego zachodzi w zr´ ˙nicowany
przestrzennie spos´ b. Centrami wzrostu gospodarczego sa
˛
przede wszystkim
najwi˛ksze metropolie i technopolie, a w mniejszym stopniu r´ wnie˙ inne
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl hannaeva.xlx.pl
Nr 1(8)/2002
ISSN 1509-4995
Tomasz Grzegorz Grosse
Przegl¹d koncepcji teoretycznych
rozwoju regionalnego
Niniejszy artykuł przedstawia wybrane koncepcje teoretyczne dotycza˛ce rozwoju regional-
nego. Autor dokonuje analizy najwa˙niejszych czynnik´ w decyduja˛cych o rozwoju kon-
kurencyjno´ci gospodarki regionalnej. W´r´ d nich na uwag˛ zasługuja˛ m.in. warunki
instytucjonalne i prawne, w szczeg´ lno´ci sieci wsp´ łpracuja˛cych ze soba˛ instytucji eko-
nomicznych i społecznych. Obok tego wa˙nym elementem sa˛ normy ˙ycia społecznego,
kt´re cenia˛ innowacyjno´´iprzedsi˛biorczo´´orazzach˛caja˛ do wsp´ łpracy. Autor analizuje
r´wnie˙ badania dotycza˛ce znaczenia kapitału społecznego dla rozwoju regionalnego.
Wa˙nym czynnikiem dynamiki gospodarczej jest tak˙e dojrzało´´ strategii politycznej oraz
jako´´ funkcjonowania władz publicznych. Dlatego autor przedstawił rekomendacje dla
działa´ podejmowanych przez administracj
˛
publiczna
˛
, wspieraja
˛
cych wzrost gospodarczy
irozw´ j społeczny w regionach.
Koncepcje naukowe dotycza
˛
ce rozwoju regionalnego wywieraja
˛
znacza
˛
cy
wpływ na działania społeczne. Na ich podstawie formułowane sa˛ r´˙norodne
zalecenia dla elit politycznych i prowadzone konkretne przedsi˛wzi˛cia gos-
podarcze władz publicznych. Wraz ze zmieniaja˛cymi si˛ „modami” teoretycz-
nymi mo˙na wi˛c obserwowa´ zmian˛ zachowania administracji publicznej.
Wcze´niejsze teorie rozwoju gospodarczego, wyrosłe na gruncie neoliberal-
nym, nie przewidywały interwencjonizmu władz publicznych. Uznawały, ˙e
działania administracyjne niosa˛ ze soba˛ wi˛cej szkody ni˙ po˙ytku. Zadaniem
władz było jedynie tworzenie odpowiednich regulacji prawnych dla wolnego
rozwoju działalno´ci gospodarczej. Po˙a
˛
danym instrumentem regulacyjnym
w okresach dekoniunktury mogły by´ tak˙e działania fiskalne, zmniejszaja
˛
ce
poziom opodatkowania, lub monetarne, np. obni˙aja˛ce poziom podstawowych
st´ p procentowych.
W ostatnich dziesi˛cioleciach pojawiaja˛ si˛ jednak coraz cz˛´ciej koncepcje,
kt´ re odchodza
˛
od czystych zało˙e´ neoliberalnych i nawia
˛
zuja
˛
w coraz
wi˛kszym stopniu do doktryny Johna Keynesa. Odwołuja˛ si˛ one do szerszej
gamy czynnik´ w wpływaja˛cych na rozw´ j gospodarczy region´ w, m.in. pod-
kre´laja˛ znaczenie instytucji otoczenia biznesu, o´rodk´ w naukowych, zjawisk
społecznych i norm kulturowych. Zakładaja˛ r´ wnie˙ konieczno´´ interwen-
cjonizmu władz publicznych. Jest to spowodowane zało˙eniem o kumulowaniu
si˛ r´˙nic mi˛dzyregionalnych. Regiony wysoko rozwini˛te staja˛ si˛ wmy´l
26
TOMASZ GRZEGORZ GROSSE
tych zało˙e´ coraz bardziej gospodarczo dominuja
˛
ce, a na obszarach zacofa-
nych pogł˛biaja˛ si˛ zjawiska problemowe. Dlatego teorie, o kt´ rych mowa,
postuluja˛ r´ ˙norodne działania administracyjne, pocza˛wszy od podwy˙szania
kwalifikacji siły roboczej, przez inwestycje w infrastruktur˛, promowanie
eksportu, a sko´ czywszy na budowaniu instytucji wspieraja˛cych rozw´ j przed-
si˛biorczo´ci, upowszechniaja˛cych nowatorskie metody zarza˛dzania i techno-
logie oraz kreuja˛cych innowacyjno´´. Działania administracji publicznej powin-
ny by´ zatem szczeg´ lnie intensywne na terenach słabego wzrostu gospodar-
czego (Malizia, Feser 1999, s. 123–137).
Warto zauwa˙y´,˙ewi
˛
kszo´´ koncepcji naukowych powstałych po drugiej
wojnie ´wiatowej, a˙ do pocza˛tku lat osiemdziesia˛tych, zakładała „odg´ rna˛”
pomoc władz pa´ stwowych dla słabiej rozwijaja˛cych si˛ region´ w. Wsp´ł-
czesne koncepcje kłada˛ raczej nacisk na mobilizacj˛ wewn˛trznego potencjału
tych obszar´ w i traktuja˛ interwencj˛ władz publicznych jako wspieraja˛ca˛
rozw´ j oddolnych czynnik´ w instytucjonalnych, politycznych i społecznych,
zapewniaja˛cych konkurencyjno´´ i rozw´ j gospodarczy (Amin 1999).
Jedna˛ z najbardziej popularnych koncepcji wyja´niaja˛cych rozw´ jregionalny
jest
teoria bazy ekonomicznej
(
economic base theory
). Jej podstawowym
zało˙eniem jest oparcie rozwoju regionalnego na działalno´ci eksportowej.
Najistotniejszym elementem stymuluja˛cym wzrost gospodarczy jest bowiem
wła´nie zewn˛trzny popyt na towary lub usługi wytwarzane na obszarze
regionu. Firmy i sektory gospodarcze produkuja˛ce na eksport tworza˛ tzw. baz˛
ekonomiczna
˛
regionu. Rozw´ j tej bazy zapewnia efekty mno˙nikowe w postaci
rozwini˛cia si˛ pokrewnych sektor´ w, podwykonawc´ w oraz rynku usług
lokalnych i regionalnych.
Na podstawie teorii bazy ekonomicznej formułowane sa˛ rozliczne rekomendac-
je dla działa´ publicznych. Najcz˛´ciej sugeruje si˛ przedsi˛wzi˛cia, kt´ re
przycia
˛
gaja
˛
do regionu inwestor´ w produkuja
˛
cych na eksport. Władze publiczne
powinny wi˛c poszukiwa´ takich korporacji, kt´re wytwarzaja˛ wysoko konkuren-
cyjnetowarynarynkach´wiatowych. Za najbardziej korzystne uznaje si˛ gał˛zie
przemysłu oparte na wysokich technologiach oraz niekt´ re usługi, zwłaszcza
wspieraja
˛
ce zmiany technologiczne i producent´ w wysoko konkurencyjnych
(Malecki 1997, s. 31). Ponadto zalecane sa
˛
poszukiwania przedsi
˛
biorstw, kt´ re
moga˛ by´ szczeg´lnie korzystne dla dalszego rozwoju regionu. W opinii jednych
specjalist´ w oznacza to zach˛canie inwestor´ w z bran˙y, kt´ ra jest ju˙ mocna˛
strona˛ gospodarki regionalnej, a wi˛c pogł˛bia specjalizacj˛ regionu. Takie
zało˙enie przy´wieca np. autorom teorii produktu podstawowego, kt´ ra zostanie
om´ wiona w nast˛pnej kolejno´ci. Według innych ekspert´ wwładze publiczne
powinny raczej dywersyfikowa´ baz˛ eksportowa˛ i przycia˛ga´ przedstawicieli
nowych sektor´ w produkcyjnych. Ponadto władze publiczne powinny wspiera´
działalno´´ eksportowa˛ przedsi˛biorstw regionalnych (Malizia, Feser 1999, s. 54).
Najwi
˛
kszym zagro˙eniem dla rozwoju wynikaja
˛
cego z teorii bazy ekono-
micznej mo˙e by´ schyłek dominuja˛cej bran˙y. Podobnie jest w przypadku
PRZEGLA˛D KONCEPCJI TEORETYCZNYCH ROZWOJU REGIONALNEGO
27
wycofania si
˛
inwestora, na kt´ rym opiera si
˛
rozw´ j gospodarczy regionu.
Wła´nie dlatego specjali´ci zalecaja˛ dywersyfikacj˛ bazy ekonomicznej (Male-
cki 1997, s. 24). Ponadto działania publiczne wspieraja˛ce du˙ych inwestor´ w
moga˛ zaniedbywa´ przedsi˛biorstwa lokalne, zwłaszcza za´ małei´rednie
firmy, kt´ re pozostaja˛ poza niejednokrotnie arbitralnie wyznaczonymi grani-
cami bazy ekonomicznej. W konsekwencji mo˙e to zachwia´ endogenicznym
rozwojem całego regionu, a wi˛c rozwojem opartym na jego wewn˛trznym
potencjale wzrostu (Malizia, Feser 1999, 60–63).
Na koncepcji bazy ekonomicznej opiera si˛
teoria produktu podstawowego
(
staple theory
). R´ wnie˙ ona upatruje ´r´ dła rozwoju w działalno´ci ekspor-
towej. Koncepcja ta przypomina tak˙e powszechnie znana˛ teori˛ korzy´ci
komparatywnych Davida Ricarda, kt´ ra uzasadnia mi˛dzynarodowy podział
pracy. Teoria wybitnego klasyka ekonomii jest jednak z zasady statyczna i nie
wyja´nia przyczyn rozwoju gospodarczego. Natomiast teoria produktu pod-
stawowego, kt´ rej autorem był Harold Innes, wyja´nia długookresowe zmiany
strukturalne oraz przyczyny wzrostu ekonomicznego. Droga˛ do rozwoju re-
gionalnego jest przede wszystkim stopniowa specjalizacja produkcyjna, a zwła-
szcza skupienie si˛ na wybranej grupie towar´ w, kt´ ra mo˙e by´ najbardziej
konkurencyjna na rynkach zewn˛trznych. Przyczyna˛ rosna˛cych korzy´ci wy-
nikaja
˛
cych ze specjalizacji produkcyjnej jest przede wszystkim obni˙anie
koszt´ w transakcyjnych, w tym doskonalenie organizacji procesu produkcji
oraz jako´ci wytwarzanych towar´ w (Landes 2000, s. 332).
Władze publiczne w my´l omawianej teorii powinny wspiera´ proces spe-
cjalizacji oraz zmniejsza´ koszty transakcyjne produkcji. Podstawowym zada-
niem administracji sa˛ inwestycje infrastrukturalne, zwłaszcza komunikacyjne
(lub telekomunikacyjne). Ponadto władze moga˛ zmniejsza´ koszty działalno´ci
badawczej i innowacyjnej, wspiera´ działania szkoleniowe oraz rozwija´
usługi otoczenia biznesu (np. doradcze i ksi˛gowe). Moga˛ r´ wnie˙ sprzyja´
rozwojowi instytucji finansowych, kt´ re wzmocnia
˛
trend specjalizacji produk-
cyjnej. Władze publiczne powinny tak˙e stymulowa´ działalno´´ eksportowa˛
(Malizia, Feser 1999, s. 81–84).
Inna˛ koncepcja˛ upatruja˛ca˛ przyczyny rozwoju regionalnego w działalno´ci
eksportowej jest tzw.
nowa teoria handlu
(
new trade theory
). Wyja´nia ona,
dlaczego w gospodarce globalnej korzy´ci z handlu moga
˛
odnosi´ kraje b
˛
da
˛
ce
na r´ ˙nym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Przyczyna˛ jest mianowicie
daleko posuni˛ta specjalizacja produkcyjna, a zwłaszcza skoncentrowanie si˛
na działalno´ci kapitałochłonnej albo pracochłonnej. Regiony posiadaja˛ce
du˙e zasoby taniej siły roboczej moga
˛
wi
˛
c specjalizowa´ si
˛
w pracochłonnej
produkcji. Natomiast regiony bogate w kapitał eksportuja˛ towary wymagaja˛ce
wysokich nakład´ w kapitałowych. Jednocze´nie teoria zakłada, i˙ wdłu˙szej
perspektywie czasowej taka wymiana mi˛dzy oboma typami region´ wprzynosi
wi˛ksze korzy´ci regionom bogatym w kapitał. Zgodnie z omawiana˛ teoria˛ od
władz publicznych wymagane jest zaanga˙owanie na rzecz inwestycji infra-
strukturalnych, wspierania instytucji finansowych, działalno´ci szkoleniowej
28
TOMASZ GRZEGORZ GROSSE
i innych inicjatyw pogł
˛
biaja
˛
cych specjalizacj
˛
produkcyjna
˛
. Ponadto władze
powinny wspiera´ działalno´´ eksportowa˛ oraz popiera´ na arenie mi˛dzy-
narodowej zasady swobodnego handlu (Malizia, Feser 1999, s. 156–163).
Kolejna grupa teorii ekonomicznych wskazuje na koncentracj˛ przestrzenna˛
rozwoju regionalnego i wynikaja˛ce z tego faktu konsekwencje natury ekonomi-
cznej i politycznej. Bodaj najbardziej rozpowszechniona jest koncepcja
biegu-
n´w wzrostu
(
growth poles
) autorstwa Francois Perroux. Pocza˛tkowo nie
odnosiła si˛ ona do wymiaru przestrzennego, ale do dominuja˛cych na rynku
podmiot´ w gospodarczych. W jej rozumieniu rozw´ j gospodarczy jest skoncen-
trowany w najbardziej rozwini
˛
tych przedsi
˛
biorstwach, gał
˛
ziach przemysłu
isektorach,kt´ re stanowia˛ tzw. bieguny wzrostu dla całej gospodarki. Wymie-
nione podmioty charakteryzuja˛ si˛ najsilniejsza˛ pozycja˛ na rynku, szybkim
tempem wzrostu działalno´ci gospodarczej i wieloma powia˛zaniami koopera-
cyjnymi. Stanowia˛ sił˛ nap˛dzaja˛ca˛ rozw´ j gospodarki, ale jednocze´nie podpo-
rza
˛
dkowuja
˛
i uzale˙niaja
˛
od swojej polityki inne, słabsze podmioty rynkowe.
P´ ´niej teoria biegun´ w wzrostu znalazła odniesienie do najbardziej roz-
wini˛tych region´ w. Na ich obszarze lokuja˛ bowiem swoja˛ działalno´´ zaawan-
sowane technologicznie gał˛zie przemysłu, kt´ re sa˛ r´ wnie˙ wysoko kon-
kurencyjne na arenie mi˛dzynarodowej. W ten spos´ b obszary metropolitalne,
stanowia
˛
ce ja
˛
dro takiego regionu, dominuja
˛
nad mniejszymi miastami oraz
okolicznymi obszarami. Natomiast najbardziej rozwini˛te regiony wygrywaja˛
konkurencj˛ gospodarcza˛ z regionami peryferyjnymi i uzale˙niaja˛ je od własnej
polityki przemysłowej i handlowej. Najwa˙niejsza˛ rekomendacja˛ Perroux dla
działa´ publicznych jest wzmacnianie dotychczasowych lub tworzenie nowych
biegun´ w wzrostu. Ponadto nale˙y rozwija´ sie´ komunikacyjna˛ mi˛dzy do-
minuja˛cymi metropoliami i ich otoczeniem, aby przyspiesza´ proces rozprze-
strzeniania si˛ wzrostu gospodarczego (Malizia, Feser 1999, s. 104–106).
Zbli˙ona˛ koncepcj˛ rozwoju przestrzennego przedstawił w latach pi˛´dziesia˛-
tych Albert Hirschman. Według niego rozw´ j gospodarczy dokonuje si
˛
nier´ w-
nomiernie i jest skoncentrowany w tzw.
geograficznych centrach wzrostu
(
geographical growth centers
). P´ ´niej jednak nast˛puje naturalne rozprzestrze-
nianie si˛ rozwoju z centr´ w na obszary sa˛siaduja˛ce. Dlatego podobnie jak
w teorii biegun´ w wzrostu, Hirschman zaleca wzmacnianie rozwoju region´ w
centralnych i wspieranie p´ ´niejszej dyfuzji rozwojowej przez budowanie np.
infrastruktury komunikacyjnej (Malizia, Feser 1999, s. 106–108).
Szwedzki ekonomista Gunnar Myrdal r´ wnie˙ opisywał nier´ wnomierny
przestrzennie rozw´ j gospodarczy. Jest to według uczonego długi proces
historyczny, uwarunkowany nie tylko czynnikami ekonomicznymi, ale r´ wnie˙
społecznymi i kulturowymi. Zr´ ˙nicowanie regionalne rozwoju pogł˛bia si˛
wraz z upływem czasu. Jest to spowodowane kumulowaniem si˛ i wzajemnym
oddziaływaniem przyczyn ekonomicznych, politycznych i kulturowych (
cu-
mulative causation
). W ten spos´ b obszary bogate rozwijaja˛ si˛ coraz szybciej,
natomiast biedne pogra
˛
˙aja
˛
si
˛
w stagnacji. Jest to wi
˛
c
mechanizm bł˛dnego
koła
,kt´ ry jest samopowtarzalny i kt´ rego nie mo˙na przerwa´, odwołuja˛c
PRZEGLA˛D KONCEPCJI TEORETYCZNYCH ROZWOJU REGIONALNEGO
29
si
˛
jedynie do samoregulacji rynkowej. Wprawdzie zdaniem Myrdala mo˙na
zaobserwowa´ efekt rozprzestrzeniania si˛ rozwoju poza centra gospodarcze,
ale jednocze´nie towarzysza˛ temu procesy uzale˙nienia gospodarczego ob-
szar´ w peryferyjnych i drenowania ich wa˛tłego potencjału wzrostu. Ponadto
migracja siły roboczej, przepływy ´rodk´ w kapitałowych i wolny handel
pogł˛biaja˛ zr´ ˙nicowanie gospodarcze i dodatkowo wzmacniaja˛ zar´ wno po-
zytywne, jak i negatywne tendencje rozwojowe. Niezb˛dna jest wi˛c inter-
wencja publiczna, zwłaszcza na terenach zaniedbanych, kt´ ra mogłaby prze-
rwa´ działanie mechanizm´ wbł˛dnego koła (Malizia, Feser 1999, s. 108–109,
163; Morawski 2001, s. 111).
Podobna˛ koncepcja˛ rozwoju jest
model rdzenia i peryferii
(
core and
peripheries
) Friedmanna. Stanowi on bodaj najbardziej znana˛ metafor˛ spoty-
kana˛ w literaturze dotycza˛cej rozwoju regionalnego. Zdaniem Friedmanna
działalno´´ wytw´ rcza i usługowa najbardziej konkurencyjnych przedsi˛biorstw
jest lokowana w najsilniej rozwini
˛
tych regionach, gł´ wnie du˙ych o´rodkach
metropolitalnych. Jednocze´nie centra gospodarcze dominuja˛ nad swoimi
peryferiami. Wprawdzie przyczyniaja˛ si˛ do zainicjowania trajektorii rozwoju
tych teren´ w, ale jest on podporza˛dkowany i usługowy wobec obszar´ w
centralnych. Ponadto centra da˛˙a˛ do dominacji nie tylko w sferze gospodarczej,
ale r´ wnie˙ politycznej i kulturowej. Najcz
˛
´ciej spotykana
˛
rekomendacja
˛
dla
władz publicznych, wynikaja˛ca˛ z omawianego modelu, jest stymulowanie
rozwoju regionalnego wła´nie opartego na regionalnych centrach wzrostu.
Dotyczy to zar´ wno wspierania, np. budowy infrastruktury ´wiatowych me-
tropolii, jak r´ wnie˙ stymulowania rozwoju obszar´ w centralnych w regionach
słabiej rozwini˛tych, peryferyjnych z punktu widzenia gospodarki globalnej
(Malizia, Feser 1999, s. 109–117).
Według niekt´ rych kontynuator´ wmy´li Friedmanna proces formowania
si˛ centr´ w jest dynamiczny, uzale˙niony od pojawiaja˛cych si˛ nowych tech-
nologii, bran˙ przemysłowych itp. Dlatego obszary b
˛
da
˛
ce dota
˛
d peryferiami
moga˛ dzi˛ki korzystnym warunkom rozwojowym awansowa´ do grupy regio-
n´ w centralnych. Według innych specjalist´ wzr´ ˙nicowanie przestrzenne jest
znacznie bardziej statyczne i utrzymuja˛ce si˛ wdługim okresie historycznym.
Dla niekt´ rych region´ w peryferyjnych podporza
˛
dkowanie wobec centr´ w
rozwojowych mo˙na liczy´ nawet od okresu kolonialnego (Malecki 1997,
s. 3–5). Jeszcze inni podwa˙aja˛ powia˛zania wyst˛puja˛ce mi˛dzy terenami
centralnymi i ich peryferiami, uwa˙aja˛c, i˙ wsp´łczesne metropolie sa˛ raczej
poła˛czone gospodarczo z innymi ´wiatowymi centrami metropolitalnymi,
ani˙eli ze swoim bezpo´rednim otoczeniem (Castells 1996, s. 380).
Do przedstawionych dotychczas rozwa˙a´ teoretycznych wyra´nie nawia˛-
zuja˛ koncepcje wybitnego socjologa Manuela Castellsa. Podobnie jak Fried-
mann uwa˙a on, i˙ proces rozwoju gospodarczego zachodzi w zr´ ˙nicowany
przestrzennie spos´ b. Centrami wzrostu gospodarczego sa
˛
przede wszystkim
najwi˛ksze metropolie i technopolie, a w mniejszym stopniu r´ wnie˙ inne