Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
1
TEMAT: FILOZOFICZNO - ETYCZNE PRZESŁANKI PRAW I WOLNOŚCI
CZŁOWIEKA
2
WSTĘP
Prawa człowieka były produktem dość długiej ewolucji, która trwała kilkaset lat -
twierdzą niektórzy autorzy i wypada się z nimi zgodzić. Ewolucja ta miała miejsce w Europie
Zachodniej. W procesie tej ewolucji obok zmienności poglądów na temat praw człowieka,
zwanych teŜ "podstawowymi prawami" albo "podstawowymi wartościami", zaobserwować
moŜna pewne wartości (twierdzenia i sądy trwałe, uniwersalne, dotyczące kaŜdego człowieka
bez względu na jakiekolwiek zarysowane na wstępie róŜnice historyczne, społeczne,
światopoglądowe, polityczne i inne) opierające się bowiem ..., na wartościach najbardziej
podstawowych, które naleŜą do powszechnego dorobku
ludzkości ..., Analizując europejską myśl filozoficzną moŜna stwierdzić, Ŝe bezpośrednie
rozwaŜania o prawach i wolnościach człowieka pojawiły się dopiero w czasach nowoŜytnych.
Samo pojęcie "prawa człowieka" pojmowane jako prawo podmiotowe przysługujące
człowiekowi z tej racji, Ŝe jest człowiekiem, pojawiło się w zasadzie dopiero w wieku 19-
stym. Mimo to w epokach wcześniejszych - w staroŜytności i średniowieczu - zagadnieniom
tym poświęcono wiele uwagi.
CZĘŚĆ GŁÓWNA
Formułowane w tej kwestii koncepcje stanowiące niemal od zarania waŜny element
rozwaŜań filozoficznych, zwłaszcza zaś ich nurtu humanistycznego, związane były na ogół z
określonymi załoŜeniami ontologicznymi, gnoselogicznymi i aksjologicznymi, z ogólną teorią
wszechświata i człowieka, z teorią poznania i róŜnymi systemami wartości, stanowiącymi
podstawę dla wskazań natury prakseologicznej dotyczących dróg, sposobów i środków
niezbędnych dla osiągnięcia wartości ujętych w czasach współczesnych w katalog praw
człowieka i podstawowych wartości. Tak rozumiane prawa i wolności człowieka
występowały juŜ w czasach filozofów staroŜytnej Grecji i Rzymu. JuŜ Hezjod w swoich
"Pracach i dniach" czy przedstawiciele jońskiej filozofii przyrody podkreślali ścisłą zaleŜność
między wolnością, bezpieczeństwem i szczęściem człowieka, a poznaniem i przestrzeganiem
zasad harmonii i ładu panujących we wszechświecie i społeczeństwie ludzkim, nazywanych
czasami prawami natury.
Zagadnienia te widoczne są w poglądach jednego z najwybitniejszych przedstawicieli
myśli greckiej okresu niewolnictwa klasycznego - Platona. Platon prawa te odnosił tylko do
wolnych Greków odmawiając ich niewolnikom. Filozof ten po analizie problemu szczęścia i
wolności człowieka oraz jego naturalnych uprawnień do najwaŜniejszych źródeł zagroŜeń
owych wartości zaliczył naruszenie ładu ustanowionego w świecie i w ludziach,
nieprzestrzeganie w Ŝyciu społecznym zasad sprawiedliwości i norm moralnych oraz
prawnych. Sądził, Ŝe usunąć te zagroŜenia i zrealizować te wartości moŜe jedynie "dobrze
urządzone" państwo, tzn. takie, w którym panuje harmonia wewnętrzna, porządek i ład
moralny, prawny, polityczny, gospodarczy, w którym władzę sprawują ludzie najmądrzejsi,
zdolni pojąć istotę szczęścia i sprawiedliwości i naleŜycie je zrealizować.
Podobne stanowisko zajmował Arystoteles wiąŜąc osiągnięcie szczęśliwego Ŝycia i
prawo do jego obrony z kształtowaniem cnót duchowych, cielesnych z działalnością
"doskonałego państwa" będącego w jego przekonaniu gwarantem sprawiedliwości,
warunkiem uspołecznienia człowieka i podstawą ładu istniejącego we wspólnocie ludzkiej.
Wiązał prawa i wolności człowieka oraz jego bezpieczeństwo z odpowiednim stanem
gospodarki, kultury, instytucji publicznych, podkreślając zarazem duŜą rolę wychowania w
uświadomieniu ludziom istoty sprawiedliwości, wolności, prawa - przyczyniając się w sposób
pośredni do budowania podstaw filozoficznych podstaw owych "podstawowych praw"
człowieka. Problemy te w większym lub mniejszym stopniu występowały w twórczości
3
przedstawicieli szkół sokratycznych, cyników i cyrenaików, którzy - nawiązując do Hezjoda -
drogę do bezpiecznego, spokojnego i swobodnego Ŝycia człowieka widzieli równieŜ w
powrocie do Ŝycia "zgodnego z naturą".
Przedstawiciele wyŜej wymienionych szkół kładli główny nacisk na relacje: człowiek
- natura. Epikur natomiast i jego zwolennicy wprowadzili do rozwaŜań nad człowiekiem
nowy element, poszukując gwarancji bezpieczeństwa i szczęścia nie tylko w jego otoczeniu
ale i w nim szmym. Jest to idea poszukiwania pewnych wartości we wnętrzu człowieka, w
jego naturze, antycypującą niejako późniejsze koncepcje praw i wolności człowieka.
W staroŜytnym Rzymie Cyceron i Lukrecjusz pisali o stworzeniu sprawiedliwego ustroju
zdolnego zagwarantować ludziom ich uprawnienia. "Państwo szczęśliwe" byłoby zasobne w
bogactwa i siłę i kierowałoby się takimi zasadami sprawiedliwości i moralności takimi jak:
"nie szkodzić drugiemu, chyba Ŝe się dozna krzywdy", "słuŜyć powszechnej korzyści".
Problemy te poszerzone o transcendencję znalazły swój wyraz w filozofii
wczesnochrześcijańskie w poglądach Tertuliana, Orygenesa, Laktancjusza.
Ukoronowaniem tej idei była filozofia św. Augustyna, który dziełem "De civitate dei" (O
państwie BoŜym) otworzył nową epokę w duchowym Ŝyciu ludzkości wzbogacając filozofię
chrześcijańską o ideał wspólnoty skupionej wokół wartości najwyŜszych, ideał solidarności i
świadomego uczestnictwa w doskonaleniu owej wspólnoty.
Prawdziwy rozwój zainteresowań prawami i wolnościami człowieka przypada na
czasy nowoŜytne i związany on jest z gwałtownymi przemianami dokonującymi się w
Europie w Ŝyciu społecznym, gospodarczym politycznym, religijnym i umysłowym
przygotowującym grunt dla struktur kapitalistycznych. O Ŝyciu ludzi zaczął coraz bardziej
decydować wzrost gospodarczy i związany z nim rozwój wiedzy i nauki o świecie i
człowieku, jego Ŝyciu i działalności, a takŜe o przysługujących mu prawach i wolnościach
dlatego, Ŝe jest człowiekiem. Filozofia tego okresu słuŜyć chciała ulepszeniu i wzbogaceniu
Ŝycia człowieka, eliminowaniu z jego otoczenia zjawisk negatywnych, utrudniających jego
rozwój, ograniczających jego niezbywalne prawa i wolności. Jednym z celów filozofii
renesansowej, a zwłaszcza jej nurtu humanistycznego, którego przedstawicielami byli tacy
myśliciele jak: Mikołaj Machiavelli, Tomasz Morus, Jan Bodin, Franciszek Bacon, Tomasz
Campanella, Hugo Grocjusz, Stanisław Orzechowski, Andrzej Frycz Modrzewski.
Mikołaj Machiavelli wyraŜając sprzeciw wobec rzekomej bezradności człowieka względem
otaczającej go rzeczywistości i poddaniu go pod kontrolę "losu lub Opatrzności" wskazał, Ŝe
człowiek z natury obdarzony jest energią i wolą działania, które to właściwości moŜe w pełni
zrealizować tylko w ramach państwa opartego na znajomości naturalnych skłonności, dąŜeń i
praw człowieka oraz instrumentów panowania. W rozwaŜaniach nad prawami człowieka,
ujmowanymi w szerokim kontekście społecznym, ekonomicznym i politycznym odnotować
naleŜy równieŜ "renesansowe utopie" w pracach Morusa, Campanelli, Bacona. Mimo wątków
utopijnych prace te przepojone były troską o uczynienie Ŝycia ludzkiego bogatszym i
szczęśliwszym. Kontynuując wątki filozoficzne okresu Renesansu Tomasz Hobbes wyraŜał
przeświadczenie, Ŝe ład społeczny i same prawa ludzkie wynikają z prawa naturalnego, Ŝe są
tym samym wcześniejsze od jakiejkolwiek władzy i dlatego władza nie moŜe ich nadawać i
odbierać.
Ideę tę najpełniej rozwinął Hugo Grocjusz w swoim dziele "Trzy księgi o prawie wojny i
pokoju". Zakładał on, Ŝe to ostatnie jest "jedno zawsze i dla wszystkich". Zasadniczą cechą
natury człowieka jest, zdaniem Grocjusza, wrodzona skłonność do zrzeszania się i Ŝycia w
społeczeństwie, które moŜe ochronić słabsze jednostki przed gwałtem silniejszych.
Do teorii prawonaturalnych nawiązywał równieŜ Karol Monteskiusz Ŝyjący na przełomie 17 i
18 wieku.
Oświecenie stanowiło epokę doniosłą w dziejach walki o prawa człowieka. Pamiętajmy, Ŝe w
Anglii wywalczono w tym czasie ustrój parlamentarny. Filozofowie angielscy uwaŜali, Ŝe
4
człowiekowi z natury przysługują prawa, w tym zwłaszcza prawo do własności, równości i
wolności.
Do upowszechnienia idei oświeceniowych, w tym idei wolności, równości praw człowieka,
przyczynili się jednak najbardziej filozofowie francuscy. Franciszek Maria Arouet (Wolter)
wyraŜał przekonanie, Ŝe nierówności głęboko zakorzenione w naturze społeczeństw nie da się
wykorzenić tak długo jak długo trwać będzie walka o byt. Utrzymywał, Ŝe twierdzenie o
równości ludzi jest głęboką prawdą, gdy się ma na myśli równe prawa do wolności, do
swobodnego rozporządzania własnym majątkiem i do obrony przez prawo. Ideę równości i
wolności gwarantującą szczęście i pomyślność człowieka podkreślał równieŜ Jan Jakub
Rousseau, autor takich prac jak: "Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między
ludźmi", "Umowa społeczna". Krytykował kulturę i cywilizację współczesną, które
pozbawiły ludzi tych wartości, w tym takŜe prawa pozytywne sankcjonujące nierówności
społeczne przeciwstawiał im nie "naturę", lecztaką cywilizację i kulturę, które odpowiadałyby
naturalnemu rozwojowi i potrze bom współczesnego człowieka. Jego zdaniem
przywrócić równość i niezaleŜność jednostkom moŜe tylko społeczeństwo, w którym jedni
sznują dobre prawa innych i są zjednoczeni w dąŜeniu do wspólnego dobra. Podobne
stanowisko prezentowali Klaudiusz Helwecjusz i Paweł Holbach.
Wszyscy ci filozofowie krytycznie odnosili się do istniejących porządków, formułując
jednocześnie postulat rozumnej organizacji państwa, społeczeństwa, praw, wychowania
dzięki którym to reformom wszyscy ludzie mieli uzyskać pełną moŜliwość korzystania z
przysługujących im praw i wolności.
Na szczególną uwagę zasługują dzieła Immanuela Kanta: "Krytyka czystego rozumu",
"Krytyka praktycznego rozumu", "Krytyka władzy" ze względu na ich doniosłość teoretyczną
i etyczną. W przekonaniu Kanta człowiek jest podmiotem (a nie biernym odbiorcą wraŜeń) w
procesie poznania, które przebiega "od teorii do praktyki", jest istotą moralną, a moralność
jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii, które wynoszą człowieka ponad przyrodę.
Kant formułuje następujący imperatyw: "postępuj tak abyś mógł chcieć, aby ludzkość nigdy
tobie ani innym jednostkom nie słuŜyła za środek, lecz zawsze była celem samym w sobie,
jakim mogą być jedynie istoty rozumne", "postępuj tak abyś swoją wolę mógł uwaŜać za
źródło prawa powszechnego". Kant twierdził, Ŝe ustrój w kaŜdym państwie powinien być
republikański, bo tylko on opiera się na zasadzie wolności i równości ludzi. Istotne dla
zrozumienia istoty i źródeł praw człowieka i jego wolności mają poglądy Hegla zawarte m.in.
w "Wykładach z dziejów filozofii" czy "Nauce logiki". Wprowadził on pojęcie "rozumna
wolność". Tylko wtedy, kiedy człowiek w poczuciu obowiązku moralnego będzie
przestrzegał ustalonych norm postępowania, harmonizujących z celami ogólnymi, zgodnych z
istotą sprawiedliwości, uznawanych za słuszne i moralne, osiągnie ową "uświadomioną
wolność" we wspólnocie ludzi tworzących "etyczną społeczność" - państwo. Marzenia Hegla
jak i innych myślicieli , mimo wielu wartościowych idei dotyczących "nowego ładu" ,
wolności i równości ludzi, rozumnych i sprawiedliwych państw, nie doczekały się nigdy
pełnej realizacji w praktyce.
Podobnie jak w epokach minionych koncepcje współczesne mają w większości charakter
humanistyczny. W walce o podmiotowość człowieka, o jego wolność i autonomię odegrały
swoją rolę róŜne odcienie i odmiany egzystencjalizmu, od koncepcji duńskiego filozofa i
teologa Kierkegaarda poczynając, poprzez poglądy Marcina Heideggera, Karla Jassersa,
Gabriela Marcela i wielu innych filozofów, na Jean Paul Sartrze kończąc. Problem praw i
wolności nie był równieŜ obcy reprezentantom filozofii fenomenologicznej, której
prawdziwym twórcą buł Edmund Husserl, a którą w zakresie etyki i teorii rozwinął Max
Scheler, a takŜe przedstawicielom róŜnych odmian strukturalizmu, zwłaszcza zaś Claude
Straussowi, autorowi "Antropologii strukturalnej" i wielu innych prac podejmujących m.in.
próbę wyjaśnienia miejsca i roli człowieka w świecie, w tym naleŜnych mu praw i wolności.
5
Wśród myślicieli podejmujących takie próby wypada wymienić reprezentantów znanej przez
wiele dziesięcioleci "Szkoły Frankfurckiej". Problemy osoby ludzkiej, godności człowieka
zajęły szczególnie wiele miejsca we współczesnej filozofii chrześcijańskiej.
ZAKOŃCZENIE
Mówiąc o współczesności i o nurtach filozoficznych naleŜy podkreślić, Ŝe wychodząc często
z przeciwstawnych koncepcji teoretycznych potrafią zrozumieć i zaakceptować pewne
wspólne wartości i wspólne działania w zakresie praktycznej strony praw i wolności
człowieka. Idea tego zrozumienia i porozumienia umoŜliwia osiągnięcie pewnego
ogólnoludzkiego minimum w zakresie ustalenia katalogu owych podstawowych praw i
wolności człowieka oraz mechanizmów i środków ich urzeczywistniania w imię wolności,
sprawiedliwości i bezpieczeństwa tak jednostek, jak i całych społeczeństw. Legła teŜ ona u
podstaw najwaŜniejszych dokumentów międzynarodowych określających owe prawa i
wolności oraz sposoby i drogi ich realizacji.
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl hannaeva.xlx.pl
TEMAT: FILOZOFICZNO - ETYCZNE PRZESŁANKI PRAW I WOLNOŚCI
CZŁOWIEKA
2
WSTĘP
Prawa człowieka były produktem dość długiej ewolucji, która trwała kilkaset lat -
twierdzą niektórzy autorzy i wypada się z nimi zgodzić. Ewolucja ta miała miejsce w Europie
Zachodniej. W procesie tej ewolucji obok zmienności poglądów na temat praw człowieka,
zwanych teŜ "podstawowymi prawami" albo "podstawowymi wartościami", zaobserwować
moŜna pewne wartości (twierdzenia i sądy trwałe, uniwersalne, dotyczące kaŜdego człowieka
bez względu na jakiekolwiek zarysowane na wstępie róŜnice historyczne, społeczne,
światopoglądowe, polityczne i inne) opierające się bowiem ..., na wartościach najbardziej
podstawowych, które naleŜą do powszechnego dorobku
ludzkości ..., Analizując europejską myśl filozoficzną moŜna stwierdzić, Ŝe bezpośrednie
rozwaŜania o prawach i wolnościach człowieka pojawiły się dopiero w czasach nowoŜytnych.
Samo pojęcie "prawa człowieka" pojmowane jako prawo podmiotowe przysługujące
człowiekowi z tej racji, Ŝe jest człowiekiem, pojawiło się w zasadzie dopiero w wieku 19-
stym. Mimo to w epokach wcześniejszych - w staroŜytności i średniowieczu - zagadnieniom
tym poświęcono wiele uwagi.
CZĘŚĆ GŁÓWNA
Formułowane w tej kwestii koncepcje stanowiące niemal od zarania waŜny element
rozwaŜań filozoficznych, zwłaszcza zaś ich nurtu humanistycznego, związane były na ogół z
określonymi załoŜeniami ontologicznymi, gnoselogicznymi i aksjologicznymi, z ogólną teorią
wszechświata i człowieka, z teorią poznania i róŜnymi systemami wartości, stanowiącymi
podstawę dla wskazań natury prakseologicznej dotyczących dróg, sposobów i środków
niezbędnych dla osiągnięcia wartości ujętych w czasach współczesnych w katalog praw
człowieka i podstawowych wartości. Tak rozumiane prawa i wolności człowieka
występowały juŜ w czasach filozofów staroŜytnej Grecji i Rzymu. JuŜ Hezjod w swoich
"Pracach i dniach" czy przedstawiciele jońskiej filozofii przyrody podkreślali ścisłą zaleŜność
między wolnością, bezpieczeństwem i szczęściem człowieka, a poznaniem i przestrzeganiem
zasad harmonii i ładu panujących we wszechświecie i społeczeństwie ludzkim, nazywanych
czasami prawami natury.
Zagadnienia te widoczne są w poglądach jednego z najwybitniejszych przedstawicieli
myśli greckiej okresu niewolnictwa klasycznego - Platona. Platon prawa te odnosił tylko do
wolnych Greków odmawiając ich niewolnikom. Filozof ten po analizie problemu szczęścia i
wolności człowieka oraz jego naturalnych uprawnień do najwaŜniejszych źródeł zagroŜeń
owych wartości zaliczył naruszenie ładu ustanowionego w świecie i w ludziach,
nieprzestrzeganie w Ŝyciu społecznym zasad sprawiedliwości i norm moralnych oraz
prawnych. Sądził, Ŝe usunąć te zagroŜenia i zrealizować te wartości moŜe jedynie "dobrze
urządzone" państwo, tzn. takie, w którym panuje harmonia wewnętrzna, porządek i ład
moralny, prawny, polityczny, gospodarczy, w którym władzę sprawują ludzie najmądrzejsi,
zdolni pojąć istotę szczęścia i sprawiedliwości i naleŜycie je zrealizować.
Podobne stanowisko zajmował Arystoteles wiąŜąc osiągnięcie szczęśliwego Ŝycia i
prawo do jego obrony z kształtowaniem cnót duchowych, cielesnych z działalnością
"doskonałego państwa" będącego w jego przekonaniu gwarantem sprawiedliwości,
warunkiem uspołecznienia człowieka i podstawą ładu istniejącego we wspólnocie ludzkiej.
Wiązał prawa i wolności człowieka oraz jego bezpieczeństwo z odpowiednim stanem
gospodarki, kultury, instytucji publicznych, podkreślając zarazem duŜą rolę wychowania w
uświadomieniu ludziom istoty sprawiedliwości, wolności, prawa - przyczyniając się w sposób
pośredni do budowania podstaw filozoficznych podstaw owych "podstawowych praw"
człowieka. Problemy te w większym lub mniejszym stopniu występowały w twórczości
3
przedstawicieli szkół sokratycznych, cyników i cyrenaików, którzy - nawiązując do Hezjoda -
drogę do bezpiecznego, spokojnego i swobodnego Ŝycia człowieka widzieli równieŜ w
powrocie do Ŝycia "zgodnego z naturą".
Przedstawiciele wyŜej wymienionych szkół kładli główny nacisk na relacje: człowiek
- natura. Epikur natomiast i jego zwolennicy wprowadzili do rozwaŜań nad człowiekiem
nowy element, poszukując gwarancji bezpieczeństwa i szczęścia nie tylko w jego otoczeniu
ale i w nim szmym. Jest to idea poszukiwania pewnych wartości we wnętrzu człowieka, w
jego naturze, antycypującą niejako późniejsze koncepcje praw i wolności człowieka.
W staroŜytnym Rzymie Cyceron i Lukrecjusz pisali o stworzeniu sprawiedliwego ustroju
zdolnego zagwarantować ludziom ich uprawnienia. "Państwo szczęśliwe" byłoby zasobne w
bogactwa i siłę i kierowałoby się takimi zasadami sprawiedliwości i moralności takimi jak:
"nie szkodzić drugiemu, chyba Ŝe się dozna krzywdy", "słuŜyć powszechnej korzyści".
Problemy te poszerzone o transcendencję znalazły swój wyraz w filozofii
wczesnochrześcijańskie w poglądach Tertuliana, Orygenesa, Laktancjusza.
Ukoronowaniem tej idei była filozofia św. Augustyna, który dziełem "De civitate dei" (O
państwie BoŜym) otworzył nową epokę w duchowym Ŝyciu ludzkości wzbogacając filozofię
chrześcijańską o ideał wspólnoty skupionej wokół wartości najwyŜszych, ideał solidarności i
świadomego uczestnictwa w doskonaleniu owej wspólnoty.
Prawdziwy rozwój zainteresowań prawami i wolnościami człowieka przypada na
czasy nowoŜytne i związany on jest z gwałtownymi przemianami dokonującymi się w
Europie w Ŝyciu społecznym, gospodarczym politycznym, religijnym i umysłowym
przygotowującym grunt dla struktur kapitalistycznych. O Ŝyciu ludzi zaczął coraz bardziej
decydować wzrost gospodarczy i związany z nim rozwój wiedzy i nauki o świecie i
człowieku, jego Ŝyciu i działalności, a takŜe o przysługujących mu prawach i wolnościach
dlatego, Ŝe jest człowiekiem. Filozofia tego okresu słuŜyć chciała ulepszeniu i wzbogaceniu
Ŝycia człowieka, eliminowaniu z jego otoczenia zjawisk negatywnych, utrudniających jego
rozwój, ograniczających jego niezbywalne prawa i wolności. Jednym z celów filozofii
renesansowej, a zwłaszcza jej nurtu humanistycznego, którego przedstawicielami byli tacy
myśliciele jak: Mikołaj Machiavelli, Tomasz Morus, Jan Bodin, Franciszek Bacon, Tomasz
Campanella, Hugo Grocjusz, Stanisław Orzechowski, Andrzej Frycz Modrzewski.
Mikołaj Machiavelli wyraŜając sprzeciw wobec rzekomej bezradności człowieka względem
otaczającej go rzeczywistości i poddaniu go pod kontrolę "losu lub Opatrzności" wskazał, Ŝe
człowiek z natury obdarzony jest energią i wolą działania, które to właściwości moŜe w pełni
zrealizować tylko w ramach państwa opartego na znajomości naturalnych skłonności, dąŜeń i
praw człowieka oraz instrumentów panowania. W rozwaŜaniach nad prawami człowieka,
ujmowanymi w szerokim kontekście społecznym, ekonomicznym i politycznym odnotować
naleŜy równieŜ "renesansowe utopie" w pracach Morusa, Campanelli, Bacona. Mimo wątków
utopijnych prace te przepojone były troską o uczynienie Ŝycia ludzkiego bogatszym i
szczęśliwszym. Kontynuując wątki filozoficzne okresu Renesansu Tomasz Hobbes wyraŜał
przeświadczenie, Ŝe ład społeczny i same prawa ludzkie wynikają z prawa naturalnego, Ŝe są
tym samym wcześniejsze od jakiejkolwiek władzy i dlatego władza nie moŜe ich nadawać i
odbierać.
Ideę tę najpełniej rozwinął Hugo Grocjusz w swoim dziele "Trzy księgi o prawie wojny i
pokoju". Zakładał on, Ŝe to ostatnie jest "jedno zawsze i dla wszystkich". Zasadniczą cechą
natury człowieka jest, zdaniem Grocjusza, wrodzona skłonność do zrzeszania się i Ŝycia w
społeczeństwie, które moŜe ochronić słabsze jednostki przed gwałtem silniejszych.
Do teorii prawonaturalnych nawiązywał równieŜ Karol Monteskiusz Ŝyjący na przełomie 17 i
18 wieku.
Oświecenie stanowiło epokę doniosłą w dziejach walki o prawa człowieka. Pamiętajmy, Ŝe w
Anglii wywalczono w tym czasie ustrój parlamentarny. Filozofowie angielscy uwaŜali, Ŝe
4
człowiekowi z natury przysługują prawa, w tym zwłaszcza prawo do własności, równości i
wolności.
Do upowszechnienia idei oświeceniowych, w tym idei wolności, równości praw człowieka,
przyczynili się jednak najbardziej filozofowie francuscy. Franciszek Maria Arouet (Wolter)
wyraŜał przekonanie, Ŝe nierówności głęboko zakorzenione w naturze społeczeństw nie da się
wykorzenić tak długo jak długo trwać będzie walka o byt. Utrzymywał, Ŝe twierdzenie o
równości ludzi jest głęboką prawdą, gdy się ma na myśli równe prawa do wolności, do
swobodnego rozporządzania własnym majątkiem i do obrony przez prawo. Ideę równości i
wolności gwarantującą szczęście i pomyślność człowieka podkreślał równieŜ Jan Jakub
Rousseau, autor takich prac jak: "Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między
ludźmi", "Umowa społeczna". Krytykował kulturę i cywilizację współczesną, które
pozbawiły ludzi tych wartości, w tym takŜe prawa pozytywne sankcjonujące nierówności
społeczne przeciwstawiał im nie "naturę", lecztaką cywilizację i kulturę, które odpowiadałyby
naturalnemu rozwojowi i potrze bom współczesnego człowieka. Jego zdaniem
przywrócić równość i niezaleŜność jednostkom moŜe tylko społeczeństwo, w którym jedni
sznują dobre prawa innych i są zjednoczeni w dąŜeniu do wspólnego dobra. Podobne
stanowisko prezentowali Klaudiusz Helwecjusz i Paweł Holbach.
Wszyscy ci filozofowie krytycznie odnosili się do istniejących porządków, formułując
jednocześnie postulat rozumnej organizacji państwa, społeczeństwa, praw, wychowania
dzięki którym to reformom wszyscy ludzie mieli uzyskać pełną moŜliwość korzystania z
przysługujących im praw i wolności.
Na szczególną uwagę zasługują dzieła Immanuela Kanta: "Krytyka czystego rozumu",
"Krytyka praktycznego rozumu", "Krytyka władzy" ze względu na ich doniosłość teoretyczną
i etyczną. W przekonaniu Kanta człowiek jest podmiotem (a nie biernym odbiorcą wraŜeń) w
procesie poznania, które przebiega "od teorii do praktyki", jest istotą moralną, a moralność
jest nie do pomyślenia bez wolności i autonomii, które wynoszą człowieka ponad przyrodę.
Kant formułuje następujący imperatyw: "postępuj tak abyś mógł chcieć, aby ludzkość nigdy
tobie ani innym jednostkom nie słuŜyła za środek, lecz zawsze była celem samym w sobie,
jakim mogą być jedynie istoty rozumne", "postępuj tak abyś swoją wolę mógł uwaŜać za
źródło prawa powszechnego". Kant twierdził, Ŝe ustrój w kaŜdym państwie powinien być
republikański, bo tylko on opiera się na zasadzie wolności i równości ludzi. Istotne dla
zrozumienia istoty i źródeł praw człowieka i jego wolności mają poglądy Hegla zawarte m.in.
w "Wykładach z dziejów filozofii" czy "Nauce logiki". Wprowadził on pojęcie "rozumna
wolność". Tylko wtedy, kiedy człowiek w poczuciu obowiązku moralnego będzie
przestrzegał ustalonych norm postępowania, harmonizujących z celami ogólnymi, zgodnych z
istotą sprawiedliwości, uznawanych za słuszne i moralne, osiągnie ową "uświadomioną
wolność" we wspólnocie ludzi tworzących "etyczną społeczność" - państwo. Marzenia Hegla
jak i innych myślicieli , mimo wielu wartościowych idei dotyczących "nowego ładu" ,
wolności i równości ludzi, rozumnych i sprawiedliwych państw, nie doczekały się nigdy
pełnej realizacji w praktyce.
Podobnie jak w epokach minionych koncepcje współczesne mają w większości charakter
humanistyczny. W walce o podmiotowość człowieka, o jego wolność i autonomię odegrały
swoją rolę róŜne odcienie i odmiany egzystencjalizmu, od koncepcji duńskiego filozofa i
teologa Kierkegaarda poczynając, poprzez poglądy Marcina Heideggera, Karla Jassersa,
Gabriela Marcela i wielu innych filozofów, na Jean Paul Sartrze kończąc. Problem praw i
wolności nie był równieŜ obcy reprezentantom filozofii fenomenologicznej, której
prawdziwym twórcą buł Edmund Husserl, a którą w zakresie etyki i teorii rozwinął Max
Scheler, a takŜe przedstawicielom róŜnych odmian strukturalizmu, zwłaszcza zaś Claude
Straussowi, autorowi "Antropologii strukturalnej" i wielu innych prac podejmujących m.in.
próbę wyjaśnienia miejsca i roli człowieka w świecie, w tym naleŜnych mu praw i wolności.
5
Wśród myślicieli podejmujących takie próby wypada wymienić reprezentantów znanej przez
wiele dziesięcioleci "Szkoły Frankfurckiej". Problemy osoby ludzkiej, godności człowieka
zajęły szczególnie wiele miejsca we współczesnej filozofii chrześcijańskiej.
ZAKOŃCZENIE
Mówiąc o współczesności i o nurtach filozoficznych naleŜy podkreślić, Ŝe wychodząc często
z przeciwstawnych koncepcji teoretycznych potrafią zrozumieć i zaakceptować pewne
wspólne wartości i wspólne działania w zakresie praktycznej strony praw i wolności
człowieka. Idea tego zrozumienia i porozumienia umoŜliwia osiągnięcie pewnego
ogólnoludzkiego minimum w zakresie ustalenia katalogu owych podstawowych praw i
wolności człowieka oraz mechanizmów i środków ich urzeczywistniania w imię wolności,
sprawiedliwości i bezpieczeństwa tak jednostek, jak i całych społeczeństw. Legła teŜ ona u
podstaw najwaŜniejszych dokumentów międzynarodowych określających owe prawa i
wolności oraz sposoby i drogi ich realizacji.