Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
Związki interpersonalne w rozwoju dziecka.
Niemowlę jest od urodzenia istotą społeczną, jakkolwiek nie od razu moŜna nazwać je
partnerem społecznym, bo dopiero stopniowo staje się zdolne do nawiązywania kontaktów z
innymi ludźmi i wchodzenia z nimi w interakcje.
Niezaradność małego dziecka i brak moŜliwości zaspokajania najprostszych potrzeb
Ŝyciowych uzaleŜnia je bezpośrednio od dorosłych a w szczególności od matki. Z nią właśnie
związane są pierwsze wyraźne reakcje społeczne, które tworzą w trzecim miesiącu Ŝycia
charakterystyczny kompleks oŜywienia. W pierwszych miesiącach Ŝycia dziecko jest raczej
biernym partnerem, a inicjatywa nawiązywania kontaktu podejmowana bywa przez jego
otoczenie. Dorośli podchodzą do dziecka, uśmiechają się do niego, zaspakajają jego potrzeby
fizjologiczne, biorą je na ręce, bawią się z nim. W trochę późniejszym okresie dziecko samo
przejawia juŜ chęć do przebywania z osobą, do której najbardziej się przyzwyczaiło,
przejawia się to w: wyciąganiu rączek do osoby zbliŜającej się do niego, uśmiecha się do niej,
a nawet wybucha śmiechem na jej widok, naśladuje ruchy mimiczne i wydaje róŜnorakie
dźwięki. Zachowanie takie świadczy o tym, Ŝe dziecko w wyniku interakcji z osobami
dorosłymi przejęło część ich zachowań, jakie zachodziły w stosunku do jego samego.
Dziecko juŜ od czwartego miesiąca Ŝycia wyraŜa niezadowolenie, gdy dorośli, a
szczególnie matka, nie zwracają na nie uwagi, uspakajają się zaś pod wpływem pieszczoty. W
piątym miesiącu Ŝycia niemowlę odróŜnia juŜ osoby znane od nieznajomych. Ich pojawienie
się wywołuje reakcję orientacyjną i postawę oczekiwania albo strach manifestowany płaczem
lub krzykiem. Dzieci przejawiają znaczną chęć do przebywania z osobami, nie lubią
przebywać same. Aby osiągnąć swój cel niemowlęta siedmio i ośmiomiesięczne gaworzą i
płaczą, dziewięciomiesięczne wykonują rozmaite ruchy i gesty, dziesięciomiesięczne
naśladują czynności motoryczne dorosłego np. postukiwanie klockiem o kubek lub poruszanie
łyŜeczką wewnątrz garnuszka. W tym wieku dziecko podaje samorzutnie zabawkę dorosłemu
i ciągnie go za ubranie. Wraz z wiekiem wzrasta zakres i liczba reakcji na obecność i
czynności osób z otoczenia oraz zwiększa się liczba i rodzaje sytuacji społecznych, na które
dziecko reaguje. Dziecko w okresie niemowlęcym nie tylko przebywa z osobami dorosłymi,
ale takŜe z rówieśnikami. W tych kontaktach w miarę upływu czasu zmienia się takŜe
zachowanie dzieci względem siebie.
Tabela. Interakcje niemowląt z innymi dziećmi.
Wiek w miesiącach.
Zachowanie się dziecka.
4 – 5
Obserwuje inne dziecko.
4 – 5
Uśmiecha się do innego dziecka.
8 – 9
Płacze, gdy zwraca się uwagę na inne dziecko.
8 – 9
Daje zabawkę innemu dziecku.
8 – 9
Gaworzy do innych dzieci.
9 – 10
Naśladuje ruchy rówieśnika.
9 – 10
Protestuje, gdy rówieśnik zabiera mu zabawkę.
10 – 11
Inicjuje zabawę.
10 – 11
Próbuje zwrócić na siebie uwagę rówieśnika gaworząc.
10 – 11
Złości się, gdy inne dziecko się oddala.
11 – 12
Zostawia zabawkę i zwraca się do rówieśnika.
Źródło: „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieŜy”; red. M. śebrowska; PWN, Warszawa
1986.; str. 334.
Jednak dla prawidłowego rozwoju społecznego dziecka w wieku niemowlęcym szczególnie
waŜne są kontakty z dorosłymi, dostatecznie częste i bliskie. Właśnie w toku nawiązywania
kontaktów interpersonalnych z dorosłymi dziecko uczy się róŜnych czynności o charakterze
społecznym i przejmuje wzorce zachowania się w konkretnych sytuacjach, uogólniając je
potem na sytuacje podobne. Niemowlę asymiluje rozmaite elementy społeczno – kulturowe
swojego środowiska, od którego początkowo jest całkowicie uzaleŜnione. Dopiero w dalszych
okresach rozwojowych istota ludzka staje się zdolna do selekcjonowania sytuacji i kontaktów
społecznych oraz do aktywnego tworzenia swojego środowiska.
W rozwoju dziecka nie tylko waŜne są związki interpersonalne między dzieckiem a
innymi osobami, waŜne są takŜe związki jakie zachodzą w rodzinie takŜe poza dzieckiem.
JeŜeli interakcje między członkami rodziny przebiegają w dobrym klimacie emocjonalnym, to
wzbogacają one doświadczenia i osobowość dziecka. Jeśli natomiast atmosfera emocjonalna,
w jakiej przebiegają interakcje jest chłodna, nieprzyjemna, pełna napięcia, wroga, wówczas
działają one na dziecko destruktywnie a nawet stają się czynnikiem uszkadzającym.
Rozwój kontaktów u dzieci przebiega w ścisłym powiązaniu z rozwojem jego Ŝycia
uczuciowego. Kontakty małego dziecka z otoczeniem są niezbędnym warunkiem rozwoju
jego uczuć, a rozwój Ŝycia uczuciowego stwarza potrzebę szukania dalszych kontaktów i
umacniania istniejących juŜ więzi.
Nawiązywanie związków interpersonalnych w wieku poniemowlęcym przybiera inną
formę. W miarę rozwijającej się sprawności lokomocyjnej dziecko zdobywa coraz większą
swobodę w pokonywaniu przestrzeni, a utrwalone jeszcze w okresie niemowlęctwa więzi
emocjonalno – uczuciowe z dorosłymi, a szczególnie matką, skłania je do poszukiwania
towarzystwa najbliŜszych, podchodzenia, uśmiechania się do nich a w późniejszych
miesiącach nawet zagadywania.
Pozytywny kontakt z otoczeniem jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju mowy
dziecka. ZaleŜność ta jest w tym wypadku dwukierunkowa. Mowa kształtuje się w trakcie
społecznych kontaktów dziecka z otoczeniem, a jednocześnie pogłębia te kontakty, poszerza i
wzbogaca. Dziecko, które potrafi juŜ porozumieć się ze swoim otoczeniem za pomocą słów,
ma nieporównanie większe moŜliwości utrwalania więzi społecznej, niŜ takie, które mówić
nie potrafi. Kontakt słowno – społeczny jest jednak z reguły poprzedzony przez kontakt o
charakterze działania przedmiotowego. Nie rozumiejąc jeszcze słów dziecko uczy się
współdziałać z dorosłym zarówno w zabawie jak i w czynnościach dnia codziennego. Owo
współdziałanie polega, z jednej strony na zestrojeniu własnych ruchów z ruchami dorosłego
(np. przy karmieniu łyŜeczką), z drugiej zaś – na naśladowaniu ruchów wykonywanych przez
osobę dorosłą (np. zabawa „kosi – kosi łapci”). Na podstawie tego rodzaju związków
rozwijają się wkrótce powiązania słowno – społeczne dziecka z otoczeniem.
W ciągu drugiego roku Ŝycia wyraźnie potęguje się u dziecka pragnienie przebywania
z dorosłymi, szczególnie zaś z tymi osobami, które wzbudzają w dziecku uczucia pozytywne.
JuŜ pod koniec drugiego roku Ŝycia dziecko chętnie współdziała z matką lub opiekunką w
zakresie czynności dnia codziennego. Dwu i trzylatek nie tylko naśladuje czynności
dorosłych, równie łatwo naśladuje indywidualne cechy ludzi, z którymi najczęściej przebywa,
ich mimikę, charakterystyczne gesty, sposób poruszania się. W okresie tym dziecko
przejmuje równieŜ róŜne „maniery” spotykane w swym środowisku. W drugim i trzecim roku
Ŝycia dzieci najbardziej upodabniają się do swoich rodziców, nie tylko dzięki zmieniającym
się wyrazom twarzy, ale równieŜ dzięki przejmowaniu właściwych zachowań rodziców.
W wieku tym zaczynają takŜe szukać kontaktu z rówieśnikami, ma on charakter orientacyjno
– badawczy i jest typowy dla tego okresu rozwoju. Dziecko chce poznać swojego rówieśnika,
dlatego: dotyka drugie dziecko, popycha, pociąga za ręce, ubranie, włosy. Te właśnie
pierwsze kontakty pozwalają dziecku bardzo szybko zebrać doświadczenia natury społecznej.
Doświadczenia i obserwacje dzieci w tym wieku wykazują, Ŝe pierwsze ich stosunki
społeczne zaleŜą w duŜej mierze od postępowania wychowawczego opiekunek. Brak opieki
pedagogicznej szybko prowadzi do przewagi kontaktów negatywnych między dziećmi.
Wynikiem tego dzieci bojaźliwe, słabe są często atakowane przez dzieci agresywne, co
prowadzi do uciekania ich od grupy. W drugim roku Ŝycia szybko narastają róŜnorodne
reakcje społeczne dziecka w stosunku do rówieśników. Dziecko chętnie naśladuje zarówno
dobre jak i złe zachowania. W okresie tym duŜe znaczenie ma podejście opiekunki, która
przez swoje postępowanie, prowadzenie zajęć moŜe, wzmocnić, pogłębić, utrwalić związki w
grupie, niestety moŜe teŜ wpłynąć na pogorszenie sytuacji przez swoją niewiedzę.
Dziecko, które w trzecim roku Ŝycia jest jeszcze egocentryczne i ledwo uporało się z
odróŜnianiem siebie od otoczenia – przechodzi w następnych latach głęboką ewolucję, staje
się istotą na tyle społecznie dostosowaną do otoczenia, Ŝe zdolne jest do uczestnictwa we
wspólnych zabawach i zajęciach. Związki interpersonalne w jakie wchodzi dziecko w domu
to przede wszystkim związki z rodzicami i rodzeństwem. We współczesnej dwupokoleniowej
rodzinie, zwłaszcza w mieście, kontakty z dziadkami i innymi krewnymi są znacznie rzadsze
niŜ w poprzednich pokoleniach. Wzrasta natomiast rola ojca, który przejmuje wiele
obowiązków wychowawczych wobec dzieci. Jednak dopiero około piątego roku Ŝycia dystans
jaki przewaŜnie dzieli ojca z dzieckiem zmniejsza się, stosunki między nimi stają się bardziej
swobodne, mimo, Ŝe oparte są bardziej na podziwie niŜ czułości. Zarówno dziewczynki jak i
chłopcy bardziej posłuszni są ojcu i w większym stopniu przejmują się uwagami i naganami
niŜ napomnieniami matki. Pod koniec wieku przedszkolnego stosunek ten wyrównuje się.
Dzieci w tym wieku otoczone nadmierną opieką rodziców albo teŜ wychowywane zbyt
tolerancyjnie są zazwyczaj infantylne i nie potrafią nawiązać pozytywnych związków
interpersonalnych z rówieśnikami, albo teŜ ich egocentryczne a nawet egoistyczne
nastawienie wpływa na odrzucenie ich przez grupę. Związki interpersonalne jakie zachodzą w
rodzinie dziecka w wieku przedszkolnym są jeszcze dla niego niestałe, zaleŜne od
przewaŜającego w danym okresie nastroju uczuciowego. Tak więc u trzy, pięcioletnich i
siedmioletnich dzieci nasilenie emocji negatywnych w stosunku do rodzeństwa słabnie, a w
związku z tym kontakty są przyjazne i pozytywne, natomiast dzieci cztero i sześcioletnie,
bardziej pobudliwe w tym okresie, wchodzą w częstsze konflikty z rodzeństwem.
Odmiennie niŜ z rodzeństwem układają się kontakty społeczne dziecka w wieku
przedszkolnym z innymi dziećmi. WyróŜniamy tu kontakty pozytywne, bezkonfliktowe
(przyjaźnie dziecięce, związki koleŜeńskie, pomoc wzajemna) i negatywne (dąŜenie do
osiągnięcia swojego egoistycznego celu). W kształtowaniu się umiejętności zawierania i
udoskonalania związków swoją rolę odgrywają takŜe zabawy. Właśnie w toku zabaw dziecko
uczy się dostosowywać do określonych norm i reguł postępowania.
Jeśli chodzi o warunki środowiskowe to dla rozwoju związków interpersonalnych dziecka
istotne są: układ stosunków, atmosfera, postawy, przekonania i tryb Ŝycia w domu rodzinnym
lub instytucji wychowania zbiorowej, zamierzone oddziaływania nauczycieli na terenie klasy
i szkoły, swobodne obcowanie dziecka z rówieśnikami. Rola i siła oddziaływania tych trzech
głównych środowisk bywa róŜna, w róŜnych okresach Ŝycia dziecka. W miarę wzrastania
dzieci zmieniają się wymagania stawiane im przez te środowiska, i odwrotnie z wiekiem
zmieniają się potrzeby dzieci i ich stosunek do grup społecznych, w których Ŝyciu
uczestniczą, oraz do członków tych grup. Dom rodzinny jest niesłychanie waŜny, poniewaŜ tu
dziecko zdobywa pierwsze umiejętności nawiązywania kontaktów, wchodzenia z ludźmi w
związki interpersonalne. Te umiejętności przenosi później do przedszkola, szkoły, gdzie radzi
sobie w kontaktach z rówieśnikami lub nie, jeŜeli w domu nie nabył odpowiednich zdolności.
Rola domu pozostaje jednak ogromna we wszechstronnym rozwoju dziecka. Jeśli dziecku
zabraknie opieki rodziny, moŜe ono załamać się w szkole tak pod względem rozwoju
fizycznego jak i społecznego. Dom dla dzieci jest zapewnieniem im bezpieczeństwa i oparcia
uczuciowego w sytuacjach nowych i trudnych. Jednak później przy właściwym kierowaniu
nauką szkolną dziecka i jego zachowaniem społecznym, szybko w oczach dziecka zaczyna
wzrastać nowy autorytet – nauczyciel, który na terenie szkoły i we wszystkich sprawach z nią
związanych zaczyna przerastać autorytet rodziców. Dziecko zaczyna interesować się takŜe
innymi dziedzinami Ŝycia szkolnego i przedszkolnego, absorbuje je obcowanie z kolegami w
szkole i poza nią, praca pozalekcyjna, społeczne Ŝycie szkoły, praca organizacji
młodzieŜowych. Właśnie dzięki róŜnorodnym kontaktom z rówieśnikami, a później takŜe ze
starszymi kolegami, zaczyna intensywnie rozwijać się świadomość społeczna.
Za etapy stopniowego społecznego rozwoju dzieci uwaŜa się:
1.
Okres przejściowy przystosowania się do grupy trwający od 6 – 7 do 8 – 9 roku Ŝycia.
Jest to okres grup „przelotnych”, mało licznych, składających się z dwojga, trojga
dzieci tej samej płci i powstających spontanicznie w celach zabawy.
2.
Nasilająca się potrzeba nie tylko obcowania, ale i ścisłego współdziałania z
rówieśnikami prowadzi do powstania mniejszych paczek, czy większych „band”.
Tworzenie się ich przypada na 8 – 9 rok Ŝycia i trwa w zmienionej postaci jeszcze w
okresie dorastania.
W ciągu kilku pierwszych lat zachodzą teŜ powaŜne zmiany w stosunkach koleŜeńskich
między dziećmi. Uczniowie I klasy nie mają przy ich nawiązaniu specjalnych wymagań.
Obcują ze sobą dzieci, które blisko siebie mieszkają, siedzą razem w ławce, lub razem się
bawią. W toku rozwoju zmieniają się kryteria oceny kolegów. W I klasie dobry kolega to ten,
kto dobrze się uczy; w II i III klasie dobrym kolegą jest ten, kto pomaga innym, broni
towarzysza, z kim moŜna wszystko robić. W klasie IV dobry kolega powinien być
sprawiedliwy, śmiały, nie oszukiwać innych, dzielić się tym co ma. Eliminowanie wstrząsów
uczuciowych, wykorzystanie wzajemnych sympatii, spowodowanie sytuacji, w których rodzą
się między dziećmi stosunki przychylności – wzbogacają nie tylko Ŝycie społeczne, ale i
aktywność intelektualną.
Związki interpersonalne nawiązujemy przez całe swoje Ŝycie. Najbardziej istotne i
znaczące nawiązujemy jednak z rodziną. To ona daje nam przykład jak powinno się
nawiązywać związki. Rozwój kontaktów społecznych ma duŜe znaczenie, poniewaŜ ściśle
wiąŜe się z rozwojem uczuć, zabawy, mowy. NajbliŜszą osobą dla dziecka jest zawsze matka,
to ona pierwsza wychodzi z inicjatywą. Dba o swoje maleństwo, troszczy się o nie przez całe
swoje Ŝycie, pragnie aby było szczęśliwe. Dzieci na początku takŜe przywiązują największą
wagę do kontaktów z matką, jednak później większego znaczenia nabierają dla nich kontakty
z kolegami, koleŜankami, które po części zajmują miejsce matki.
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl hannaeva.xlx.pl
Niemowlę jest od urodzenia istotą społeczną, jakkolwiek nie od razu moŜna nazwać je
partnerem społecznym, bo dopiero stopniowo staje się zdolne do nawiązywania kontaktów z
innymi ludźmi i wchodzenia z nimi w interakcje.
Niezaradność małego dziecka i brak moŜliwości zaspokajania najprostszych potrzeb
Ŝyciowych uzaleŜnia je bezpośrednio od dorosłych a w szczególności od matki. Z nią właśnie
związane są pierwsze wyraźne reakcje społeczne, które tworzą w trzecim miesiącu Ŝycia
charakterystyczny kompleks oŜywienia. W pierwszych miesiącach Ŝycia dziecko jest raczej
biernym partnerem, a inicjatywa nawiązywania kontaktu podejmowana bywa przez jego
otoczenie. Dorośli podchodzą do dziecka, uśmiechają się do niego, zaspakajają jego potrzeby
fizjologiczne, biorą je na ręce, bawią się z nim. W trochę późniejszym okresie dziecko samo
przejawia juŜ chęć do przebywania z osobą, do której najbardziej się przyzwyczaiło,
przejawia się to w: wyciąganiu rączek do osoby zbliŜającej się do niego, uśmiecha się do niej,
a nawet wybucha śmiechem na jej widok, naśladuje ruchy mimiczne i wydaje róŜnorakie
dźwięki. Zachowanie takie świadczy o tym, Ŝe dziecko w wyniku interakcji z osobami
dorosłymi przejęło część ich zachowań, jakie zachodziły w stosunku do jego samego.
Dziecko juŜ od czwartego miesiąca Ŝycia wyraŜa niezadowolenie, gdy dorośli, a
szczególnie matka, nie zwracają na nie uwagi, uspakajają się zaś pod wpływem pieszczoty. W
piątym miesiącu Ŝycia niemowlę odróŜnia juŜ osoby znane od nieznajomych. Ich pojawienie
się wywołuje reakcję orientacyjną i postawę oczekiwania albo strach manifestowany płaczem
lub krzykiem. Dzieci przejawiają znaczną chęć do przebywania z osobami, nie lubią
przebywać same. Aby osiągnąć swój cel niemowlęta siedmio i ośmiomiesięczne gaworzą i
płaczą, dziewięciomiesięczne wykonują rozmaite ruchy i gesty, dziesięciomiesięczne
naśladują czynności motoryczne dorosłego np. postukiwanie klockiem o kubek lub poruszanie
łyŜeczką wewnątrz garnuszka. W tym wieku dziecko podaje samorzutnie zabawkę dorosłemu
i ciągnie go za ubranie. Wraz z wiekiem wzrasta zakres i liczba reakcji na obecność i
czynności osób z otoczenia oraz zwiększa się liczba i rodzaje sytuacji społecznych, na które
dziecko reaguje. Dziecko w okresie niemowlęcym nie tylko przebywa z osobami dorosłymi,
ale takŜe z rówieśnikami. W tych kontaktach w miarę upływu czasu zmienia się takŜe
zachowanie dzieci względem siebie.
Tabela. Interakcje niemowląt z innymi dziećmi.
Wiek w miesiącach.
Zachowanie się dziecka.
4 – 5
Obserwuje inne dziecko.
4 – 5
Uśmiecha się do innego dziecka.
8 – 9
Płacze, gdy zwraca się uwagę na inne dziecko.
8 – 9
Daje zabawkę innemu dziecku.
8 – 9
Gaworzy do innych dzieci.
9 – 10
Naśladuje ruchy rówieśnika.
9 – 10
Protestuje, gdy rówieśnik zabiera mu zabawkę.
10 – 11
Inicjuje zabawę.
10 – 11
Próbuje zwrócić na siebie uwagę rówieśnika gaworząc.
10 – 11
Złości się, gdy inne dziecko się oddala.
11 – 12
Zostawia zabawkę i zwraca się do rówieśnika.
Źródło: „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieŜy”; red. M. śebrowska; PWN, Warszawa
1986.; str. 334.
Jednak dla prawidłowego rozwoju społecznego dziecka w wieku niemowlęcym szczególnie
waŜne są kontakty z dorosłymi, dostatecznie częste i bliskie. Właśnie w toku nawiązywania
kontaktów interpersonalnych z dorosłymi dziecko uczy się róŜnych czynności o charakterze
społecznym i przejmuje wzorce zachowania się w konkretnych sytuacjach, uogólniając je
potem na sytuacje podobne. Niemowlę asymiluje rozmaite elementy społeczno – kulturowe
swojego środowiska, od którego początkowo jest całkowicie uzaleŜnione. Dopiero w dalszych
okresach rozwojowych istota ludzka staje się zdolna do selekcjonowania sytuacji i kontaktów
społecznych oraz do aktywnego tworzenia swojego środowiska.
W rozwoju dziecka nie tylko waŜne są związki interpersonalne między dzieckiem a
innymi osobami, waŜne są takŜe związki jakie zachodzą w rodzinie takŜe poza dzieckiem.
JeŜeli interakcje między członkami rodziny przebiegają w dobrym klimacie emocjonalnym, to
wzbogacają one doświadczenia i osobowość dziecka. Jeśli natomiast atmosfera emocjonalna,
w jakiej przebiegają interakcje jest chłodna, nieprzyjemna, pełna napięcia, wroga, wówczas
działają one na dziecko destruktywnie a nawet stają się czynnikiem uszkadzającym.
Rozwój kontaktów u dzieci przebiega w ścisłym powiązaniu z rozwojem jego Ŝycia
uczuciowego. Kontakty małego dziecka z otoczeniem są niezbędnym warunkiem rozwoju
jego uczuć, a rozwój Ŝycia uczuciowego stwarza potrzebę szukania dalszych kontaktów i
umacniania istniejących juŜ więzi.
Nawiązywanie związków interpersonalnych w wieku poniemowlęcym przybiera inną
formę. W miarę rozwijającej się sprawności lokomocyjnej dziecko zdobywa coraz większą
swobodę w pokonywaniu przestrzeni, a utrwalone jeszcze w okresie niemowlęctwa więzi
emocjonalno – uczuciowe z dorosłymi, a szczególnie matką, skłania je do poszukiwania
towarzystwa najbliŜszych, podchodzenia, uśmiechania się do nich a w późniejszych
miesiącach nawet zagadywania.
Pozytywny kontakt z otoczeniem jest niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju mowy
dziecka. ZaleŜność ta jest w tym wypadku dwukierunkowa. Mowa kształtuje się w trakcie
społecznych kontaktów dziecka z otoczeniem, a jednocześnie pogłębia te kontakty, poszerza i
wzbogaca. Dziecko, które potrafi juŜ porozumieć się ze swoim otoczeniem za pomocą słów,
ma nieporównanie większe moŜliwości utrwalania więzi społecznej, niŜ takie, które mówić
nie potrafi. Kontakt słowno – społeczny jest jednak z reguły poprzedzony przez kontakt o
charakterze działania przedmiotowego. Nie rozumiejąc jeszcze słów dziecko uczy się
współdziałać z dorosłym zarówno w zabawie jak i w czynnościach dnia codziennego. Owo
współdziałanie polega, z jednej strony na zestrojeniu własnych ruchów z ruchami dorosłego
(np. przy karmieniu łyŜeczką), z drugiej zaś – na naśladowaniu ruchów wykonywanych przez
osobę dorosłą (np. zabawa „kosi – kosi łapci”). Na podstawie tego rodzaju związków
rozwijają się wkrótce powiązania słowno – społeczne dziecka z otoczeniem.
W ciągu drugiego roku Ŝycia wyraźnie potęguje się u dziecka pragnienie przebywania
z dorosłymi, szczególnie zaś z tymi osobami, które wzbudzają w dziecku uczucia pozytywne.
JuŜ pod koniec drugiego roku Ŝycia dziecko chętnie współdziała z matką lub opiekunką w
zakresie czynności dnia codziennego. Dwu i trzylatek nie tylko naśladuje czynności
dorosłych, równie łatwo naśladuje indywidualne cechy ludzi, z którymi najczęściej przebywa,
ich mimikę, charakterystyczne gesty, sposób poruszania się. W okresie tym dziecko
przejmuje równieŜ róŜne „maniery” spotykane w swym środowisku. W drugim i trzecim roku
Ŝycia dzieci najbardziej upodabniają się do swoich rodziców, nie tylko dzięki zmieniającym
się wyrazom twarzy, ale równieŜ dzięki przejmowaniu właściwych zachowań rodziców.
W wieku tym zaczynają takŜe szukać kontaktu z rówieśnikami, ma on charakter orientacyjno
– badawczy i jest typowy dla tego okresu rozwoju. Dziecko chce poznać swojego rówieśnika,
dlatego: dotyka drugie dziecko, popycha, pociąga za ręce, ubranie, włosy. Te właśnie
pierwsze kontakty pozwalają dziecku bardzo szybko zebrać doświadczenia natury społecznej.
Doświadczenia i obserwacje dzieci w tym wieku wykazują, Ŝe pierwsze ich stosunki
społeczne zaleŜą w duŜej mierze od postępowania wychowawczego opiekunek. Brak opieki
pedagogicznej szybko prowadzi do przewagi kontaktów negatywnych między dziećmi.
Wynikiem tego dzieci bojaźliwe, słabe są często atakowane przez dzieci agresywne, co
prowadzi do uciekania ich od grupy. W drugim roku Ŝycia szybko narastają róŜnorodne
reakcje społeczne dziecka w stosunku do rówieśników. Dziecko chętnie naśladuje zarówno
dobre jak i złe zachowania. W okresie tym duŜe znaczenie ma podejście opiekunki, która
przez swoje postępowanie, prowadzenie zajęć moŜe, wzmocnić, pogłębić, utrwalić związki w
grupie, niestety moŜe teŜ wpłynąć na pogorszenie sytuacji przez swoją niewiedzę.
Dziecko, które w trzecim roku Ŝycia jest jeszcze egocentryczne i ledwo uporało się z
odróŜnianiem siebie od otoczenia – przechodzi w następnych latach głęboką ewolucję, staje
się istotą na tyle społecznie dostosowaną do otoczenia, Ŝe zdolne jest do uczestnictwa we
wspólnych zabawach i zajęciach. Związki interpersonalne w jakie wchodzi dziecko w domu
to przede wszystkim związki z rodzicami i rodzeństwem. We współczesnej dwupokoleniowej
rodzinie, zwłaszcza w mieście, kontakty z dziadkami i innymi krewnymi są znacznie rzadsze
niŜ w poprzednich pokoleniach. Wzrasta natomiast rola ojca, który przejmuje wiele
obowiązków wychowawczych wobec dzieci. Jednak dopiero około piątego roku Ŝycia dystans
jaki przewaŜnie dzieli ojca z dzieckiem zmniejsza się, stosunki między nimi stają się bardziej
swobodne, mimo, Ŝe oparte są bardziej na podziwie niŜ czułości. Zarówno dziewczynki jak i
chłopcy bardziej posłuszni są ojcu i w większym stopniu przejmują się uwagami i naganami
niŜ napomnieniami matki. Pod koniec wieku przedszkolnego stosunek ten wyrównuje się.
Dzieci w tym wieku otoczone nadmierną opieką rodziców albo teŜ wychowywane zbyt
tolerancyjnie są zazwyczaj infantylne i nie potrafią nawiązać pozytywnych związków
interpersonalnych z rówieśnikami, albo teŜ ich egocentryczne a nawet egoistyczne
nastawienie wpływa na odrzucenie ich przez grupę. Związki interpersonalne jakie zachodzą w
rodzinie dziecka w wieku przedszkolnym są jeszcze dla niego niestałe, zaleŜne od
przewaŜającego w danym okresie nastroju uczuciowego. Tak więc u trzy, pięcioletnich i
siedmioletnich dzieci nasilenie emocji negatywnych w stosunku do rodzeństwa słabnie, a w
związku z tym kontakty są przyjazne i pozytywne, natomiast dzieci cztero i sześcioletnie,
bardziej pobudliwe w tym okresie, wchodzą w częstsze konflikty z rodzeństwem.
Odmiennie niŜ z rodzeństwem układają się kontakty społeczne dziecka w wieku
przedszkolnym z innymi dziećmi. WyróŜniamy tu kontakty pozytywne, bezkonfliktowe
(przyjaźnie dziecięce, związki koleŜeńskie, pomoc wzajemna) i negatywne (dąŜenie do
osiągnięcia swojego egoistycznego celu). W kształtowaniu się umiejętności zawierania i
udoskonalania związków swoją rolę odgrywają takŜe zabawy. Właśnie w toku zabaw dziecko
uczy się dostosowywać do określonych norm i reguł postępowania.
Jeśli chodzi o warunki środowiskowe to dla rozwoju związków interpersonalnych dziecka
istotne są: układ stosunków, atmosfera, postawy, przekonania i tryb Ŝycia w domu rodzinnym
lub instytucji wychowania zbiorowej, zamierzone oddziaływania nauczycieli na terenie klasy
i szkoły, swobodne obcowanie dziecka z rówieśnikami. Rola i siła oddziaływania tych trzech
głównych środowisk bywa róŜna, w róŜnych okresach Ŝycia dziecka. W miarę wzrastania
dzieci zmieniają się wymagania stawiane im przez te środowiska, i odwrotnie z wiekiem
zmieniają się potrzeby dzieci i ich stosunek do grup społecznych, w których Ŝyciu
uczestniczą, oraz do członków tych grup. Dom rodzinny jest niesłychanie waŜny, poniewaŜ tu
dziecko zdobywa pierwsze umiejętności nawiązywania kontaktów, wchodzenia z ludźmi w
związki interpersonalne. Te umiejętności przenosi później do przedszkola, szkoły, gdzie radzi
sobie w kontaktach z rówieśnikami lub nie, jeŜeli w domu nie nabył odpowiednich zdolności.
Rola domu pozostaje jednak ogromna we wszechstronnym rozwoju dziecka. Jeśli dziecku
zabraknie opieki rodziny, moŜe ono załamać się w szkole tak pod względem rozwoju
fizycznego jak i społecznego. Dom dla dzieci jest zapewnieniem im bezpieczeństwa i oparcia
uczuciowego w sytuacjach nowych i trudnych. Jednak później przy właściwym kierowaniu
nauką szkolną dziecka i jego zachowaniem społecznym, szybko w oczach dziecka zaczyna
wzrastać nowy autorytet – nauczyciel, który na terenie szkoły i we wszystkich sprawach z nią
związanych zaczyna przerastać autorytet rodziców. Dziecko zaczyna interesować się takŜe
innymi dziedzinami Ŝycia szkolnego i przedszkolnego, absorbuje je obcowanie z kolegami w
szkole i poza nią, praca pozalekcyjna, społeczne Ŝycie szkoły, praca organizacji
młodzieŜowych. Właśnie dzięki róŜnorodnym kontaktom z rówieśnikami, a później takŜe ze
starszymi kolegami, zaczyna intensywnie rozwijać się świadomość społeczna.
Za etapy stopniowego społecznego rozwoju dzieci uwaŜa się:
1.
Okres przejściowy przystosowania się do grupy trwający od 6 – 7 do 8 – 9 roku Ŝycia.
Jest to okres grup „przelotnych”, mało licznych, składających się z dwojga, trojga
dzieci tej samej płci i powstających spontanicznie w celach zabawy.
2.
Nasilająca się potrzeba nie tylko obcowania, ale i ścisłego współdziałania z
rówieśnikami prowadzi do powstania mniejszych paczek, czy większych „band”.
Tworzenie się ich przypada na 8 – 9 rok Ŝycia i trwa w zmienionej postaci jeszcze w
okresie dorastania.
W ciągu kilku pierwszych lat zachodzą teŜ powaŜne zmiany w stosunkach koleŜeńskich
między dziećmi. Uczniowie I klasy nie mają przy ich nawiązaniu specjalnych wymagań.
Obcują ze sobą dzieci, które blisko siebie mieszkają, siedzą razem w ławce, lub razem się
bawią. W toku rozwoju zmieniają się kryteria oceny kolegów. W I klasie dobry kolega to ten,
kto dobrze się uczy; w II i III klasie dobrym kolegą jest ten, kto pomaga innym, broni
towarzysza, z kim moŜna wszystko robić. W klasie IV dobry kolega powinien być
sprawiedliwy, śmiały, nie oszukiwać innych, dzielić się tym co ma. Eliminowanie wstrząsów
uczuciowych, wykorzystanie wzajemnych sympatii, spowodowanie sytuacji, w których rodzą
się między dziećmi stosunki przychylności – wzbogacają nie tylko Ŝycie społeczne, ale i
aktywność intelektualną.
Związki interpersonalne nawiązujemy przez całe swoje Ŝycie. Najbardziej istotne i
znaczące nawiązujemy jednak z rodziną. To ona daje nam przykład jak powinno się
nawiązywać związki. Rozwój kontaktów społecznych ma duŜe znaczenie, poniewaŜ ściśle
wiąŜe się z rozwojem uczuć, zabawy, mowy. NajbliŜszą osobą dla dziecka jest zawsze matka,
to ona pierwsza wychodzi z inicjatywą. Dba o swoje maleństwo, troszczy się o nie przez całe
swoje Ŝycie, pragnie aby było szczęśliwe. Dzieci na początku takŜe przywiązują największą
wagę do kontaktów z matką, jednak później większego znaczenia nabierają dla nich kontakty
z kolegami, koleŜankami, które po części zajmują miejsce matki.