13. hermeneutyka, Studia - polonistyka, poetyka

HERMENEUTYKA

Hermeneutyki

- filologia hermeneutyczna była wykorzystywana do objaśniania Pisma Świętego, stąd jej teologiczny charakter i zależność od doktryny; podstawowym pytaniem było zagadnienie prawdziwego sensu tekstu – dwie odpowiedzi:

              * hermeneutyka literalna: prawdziwy sens tekstu jest sensem dosłownym

              * hermeneutyka figuralna: sens tekstu jest sensem przenośnym

              => spór literalistów i figuralistów (szkoła antiocheńska – szkoła aleksandryjska; żydowski liberalizm – alegoreza i typologia patrystyczna; tradycja rzymska – luterańska sola scriptura)

- „interpretacja jest konieczna wszędzie, gdzie nie chce się zaufać temu, czym dane zjawisko bezpośrednio jest” (Gadamer)

- trzy podstawowe znaczenia terminu hermeneutyka: hermeneutyka techniczna, hermeneutyka filozoficzna, filozofia hermeneutyczna

hermeneutyka techniczna

- dotyczy sposobu objaśniania tekstów

- początkowo dot. świętych słów i znaków zesłanych przez bogów (gr. hermeneus to tłumacz z innego języka), potem tekstów świętych, potem tekstów w ogóle

- gr. hermeneia – interpretacja

- hermeneutyka związana z egzegezą => metody komentowania Pisma Świętego

hermeneutyka filozoficzna

- powstała na początku XIX wieku, kiedy hermeneutyka zaczęła zajmować się wszelkiego rodzaju tekstami

- pyta o możliwość rozumienia w ogóle

- Friedrich Schleiermacher – początek hermeneutyki filozoficznej, XIX wiek

- Wilhelm Dilthey (1833–1938) – hermeneutyka jako nauka o rozumieniu sensu podstawą nauk humanistycznych (w opozycji do nauk przyrodniczych, które zajmują się wyjaśnianiem faktów)

- jak możliwa jest interpretacja „indywidualnej ekspresji życia”

- hermeneutyka jako dziedzina ogólnej teorii poznania

filozofia hermeneutyczna

- pod koniec XIX wieku Nietzsche poddaje krytyce epistemologiczne rozumienie hermeneutyki (powiązanie istnienia świata z jego wykładnią, z czego wynika interpretacyjny charakter rzeczywistości)

- Heidegger: Bycie i czas – zakwestionowanie tezy o metodologicznym charakterze rozumienia; rozumienie jako sposób istnienia: człowiek (Dasein), zanim przekształci się w podmiot teoretyczny, egzystuje w świecie, który go obchodzi i dlatego wymaga rozumienia

- dla filozofii hermeneutycznej najważniejszym zagadnieniem jest rozumiejąca egzystencja człowieka

- Ricoeur: „współczesność zmusza mnie do interpretowania, ale wielość interpretacji powoduje moje rozdarcie”

koło hermeneutyczne

- Schleiermacher w nawiązaniu do tradycji patrystycznej: nie można zrozumieć części tekstu bez odwołania do całości (i odwrotnie); interpretator musi krążyć ciągle między częścią a całością

- Heidegger: każde rozumienie musi być poprzedzone przez przed-rozumienie (interpretator, zanim zacznie interpretować posiada własne rozumienie świata); rozumieć można tylko wtedy, gdy już cokolwiek rozumiemy – rozumienie nigdy nie rozpoczyna się od zera, lecz jest procesem uwikłanym w światopogląd interpretatora

świadomość i język

- tym, co łączy wszystkie hermeneutyki jest radykalny antykartezjanizm

- tradycja kartezjańska zakłada, że mowa, jeśli pojawia się w horyzoncie świadomości, stanowi przeszkodę w osiągnięciu doskonałego, czystego samooglądu, czystego samopostrzeżenia, stanowiącego absolutną podstawę wszelkiej pewnej wiedzy (=> fenomenologiczna koncepcja świadomości: świat da się zrozumieć o tyle, o ile jest przedmiotem całkowicie przezroczystej dla siebie świadomości; język jest zewnętrzny dla świadomości, jest wobec niej czymś zewnętrznym tak jak wszystko, co zjawia się w jej obliczu i co należy do sfery obiektywnego poznania)

- tradycja hermeneutyczna: myślenie dokonuje się w żywiole mowy, „całe doświadczenie świata jest zapośredniczone przez język” (Gadamer); nie istnieje czysta przechodniość między znakiem i znaczeniem, komunikowanie się nie jest tylko oznajmianiem gotowych treści, a świadomość nie jest dana sobie bezpośrednio, lecz mediacyjnie (nie jest doskonale wobec siebie samej przejrzysta); rzeczywistość jest zawsze rzeczywistością opowiedzianą, już istniejącą w języku, który wyznacza jej najogólniejsze ramy zjawiania się

- rozum jako efekt komunikacji językowej => fundamentem hermeneutyki jest rozmowa, dialog, „wymiana między Ja i Ty” (Gadamer)

- zwrot językowy: niezapośredniczone przez język poznanie obiektywne jest mitem, koniec kartezjańsko-kantowskiego paradygmatu poznawczego

- Filozofia a zwierciadło natury, Rorty: przejście od epistemologii jako teorii poznania do hermeneutyki (porzucenie koncepcji „poznania jako trafnego przedstawiania” i opowiedzenie się za swobodną wymianą filozoficznych poglądów, pozbawionych roszczeń do uniwersalnej ważności); hermeneutyka zrzeka się uprzywilejowanej pozycji wśród wielogłosu kultury, ukazuje arbitralność uniwersalnych roszczeń epistemologii i pokazuje że wszystkie nasze teorie są efektem praktyk dyskursywnych

- sens nie istnieje niezależnie od interpretacji: upadek tradycyjnego modelu prawdy opartego na adekwatności myślenia i bytu (adaequatio rei et intellectus), pojawianie się modelu perspektywistycznego (prawda zostaje zrelatywizowana do pozycji zajmowanej przez podmiot); sens rodzi się w procesie samorozumienia podmiotu, który jest zanurzony w świecie

- interpretacja jako praktyka egzystencjalna przemieniająca życie człowieka

Martin Heidegger (1889–1976)

- twórca dwudziestowiecznej antyepistemologicznej filozofii hermeneutycznej

- dasein (‘tubycie) – egzystencjonująca w świecie jednostka, która odnosi się doń rozumiejąco i z troską, co oznacza, że potrafi się w tym świecie znaleźć i zachować

- rozumienie = zanurzenie człowieka w świecie; jest sposobem egzystencji Dasein, jest sposobem istnienia w świecie (=> ontologiczny zwrot w hermeneutyce)
- rozumienie to nie rodzaj wiedzy teoretycznej, lecz praktycznej

- bycie-w-świecie (in-der-Welt-sein) – zadomowienie wynikające z faktu, że rozumiem świat i potrafię w nim żyć; pierwotna, rozumiejąca przynależność do świata, prze-stawanie ze światem

- Bycie jako warunek istnienia tego, co jest: byt (Seiende) można pomyśleć i przedstawić za pomocą pojęć, Bycie (Sein) wymyka się logice przedstawienia i zmusza do stosowania dyskursu apofatycznego (można mówić o tym, czym Bycie nie jest, ale nie sposób powiedzieć, czym jest); cztery własności Bycia: jedność, nieprzedstawialność, osobliwość, skrywanie się;

- poezja językiem najmniej opresyjnym wobec Bycia => interpretator powinien jedynie pokazywać, jak należy obchodzić się z wierszem, żeby nie zagłuszyć własną mową jego „czystego istnienia”, i ostatecznie „usunąć się w cień z objaśnieniami”

- język – pierwotny żywioł ludzkiej egzystencji: człowiek istnieje, bo istnieje w mowie i ma możliwość odsłaniania świata

- poezja nie korzysta z mowy, ale ją umożliwia; mowa jest zdegenerowaną formą (gadulstwem) źródłowego powiadania (Sagen)

- poezja poprzedza mowę: mowa odnosi się do tego, co jest (wchodzi w wymianę z rzeczami), „poezja jest stanowieniem Bycia”, czyli odsyła do tego, co warunkuje każdy byt, lecz samo bytem nie jest poezja jest warunkiem zjawiania się świata, poeta tym, kto czuwa nad Byciem, a interpretator tym, kto temu zjawianiu się świata asystuje, maksymalnie zacierając własną subiektywność

- hieratyczna (uświęcona) koncepcja języka poetyckiego, pozbawionego jakichkolwiek związków z codzienną komunikacją i przechowującego w sobie pamięć obcowania z tym, co święte

Paul Ricoeur (1913–2005)

- hermeneutyka podejrzeń – Ricoeur mówi tak o krytycznym nurcie w hermeneutyce nowożytnej: Marks, Freud i Nietzsche (poddanie w wątpliwość suwerenności podmiotu)

- Ricoeur i teologia chrześcijańska

- zapomnieniu uległy żywe pokłady mowy symbolicznej, bogactwo sensu zostało zagubione

- „Interpretując staramy się odnaleźć naiwność pokrytyczną, która stosuje cały arsenał środków i sposobów egzegezy, by to, co głosi pierwotna, fundamentalna mowa, mogło przemawiać i istnieć”

- sens jest refleksem objawionej mowy świętej, nie jest dany wprost, lecz poprzez symbole (teksty) -> należy je objaśniać za pomocą technik egzegetycznych

- egzegeza symboli (tekstów) jest niezbędnym etapem na drodze ukonstytuowania się podmiotu -> lektura tekstów literackich jest refleksyjnym wysiłkiem czytelnika, który przyswajając sobie sens, stwarza jednocześnie sam siebie

- by zrekonstruować struktury znaczące, należy odwołać się do technik egzegetycznych (w przypadku tekstów może to być np. analiza strukturalna)

- punktem dojścia interpretacji jest przyswojenie sensu = „odnalezienie w tekście świata, w którym mógłbym zamieszkać”

- dialektyka obiektywizującego wyjaśniania i podmiotowego rozumienia

- czytelnik stara się nie tylko zrozumieć świat tekstu, który otwiera się przed nim, ale i zrozumieć samego siebie w odsłaniającym przez tekst świecie

- tożsamość narracyjna = życie ma sens, o ile jest zapośredniczone przez symbole i teksty kultury; samorozumienie ma charakter dyskursywny, gdyż każda refleksja dzieje się w języku; konieczność opowiadania w procesie ustanawiania własnej tożsamości – opowieść dokonuje redeskrypcji życia przez fikcję; tożsamość ma charakter fikcyjny, skonstruowany, ponieważ stosujemy we własnej opowieści wzorce literackie; nikt nie ma bezpośredniego dostępu do samego siebie, wobec czego, chcąc zrozumieć kim jest, musi odwoływać się do znaków i opowieści kultury

Hans-Georg Gadamer (1900–2002)

- „hermeneutyka pokonuje duchowy dystans i przyswaja obcość obcego ducha”

- rozmowa między bliskimi sobie duchami

- interpretator powinien usuwać obcość i umożliwiać bezpośrednią recepcję tekstu (tym czymś obcym jest w tekście pismo, „ślad ducha”, „martwy ślad sensu”)

- pismo – przechowuje w sobie moc ducha, dzięki czemu możliwa jest tradycja

- dzieło sztuki, gdy jest rozumiane „staje przed nami twarzą w twarz” (dzięki rozumieniu możliwe jest przywrócenie żywego Logosu, w pełni obecnego sensu)

- hermeneutyka „przyswaja obcość obcego ducha”, czyni własnym to, co odmienne

- inspiracje Heglowskie

- od zmysłowego do idealnego, od wypowiedzenia do wypowiedzianego -> zasada alegorii

- czytanie jako słuchanie: „wiersz zaprasza do długiego wsłuchiwania się i do dialogu, w którym dokonuje się zrozumienie”

- fuzja horyzontów: elementarny warunek rozumienia przeszłości; rozumienie musi zniwelować dystans między tym, co przeszłe i tym, co teraźniejsze – jest to możliwe dzięki przyswajaniu tego, co obce i uczestnictwu w tej samej tradycji

- rozmowa – podstawowy model, na którym oparte jest rozumienie; zawarty w pytaniach i odpowiedziach dialog, „wymiana między Ty i Ja”; rozmowa, w której spotykamy coś, czego jeszcze nie doświadczyliśmy, ma moc przemieniania naszego myślenia

- interpretator powinien wejść w rozmowę z wierszem -> por Heidegger: zanikanie głosu interpretatora i oddanie pierwszeństwa interpretowanemu utworowi

- „interpretacja jest właściwa tylko wtedy, gdy na końcu zanika, ponieważ wchłonęło ją w całości nowe doświadczenie sztuki”

trzy podstawowe wymiary hermeneutyki”

- egzegetyczny: sztuka interpretacji tekstów

- epistemologiczny: teoria interpretacji

- egzystencjalny: interpretacja nie jest formą wiedzy, lecz życia