Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
HMP 23.04.2013r.
Wykład XXIII
Pozytywizm warszawski i jego wpływ na rozwój polskiej oświaty w zaborze rosyjskim.
Rezultaty upadku powstania styczniowego dla oświaty w Królestwie Polskim:
Przegrana powstania styczniowego oznaczała upadek reform Aleksandra Wielkopolskiego z 1862r. (rozbudowa polskiego szkolnictwa elementarnego oraz polskich szkół średnich, powstanie Szkoły Głównej w Warszawie i Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego w Puławach).
Zlikwidowano autonomię szkolną Królestwa i powołano Warszawski Okręg Naukowy, podlegający rosyjskiemu ministerstwu oświaty.
Szkoły elementarne na wsi poddano pod kontrolę rad gminnych, odwołując dotychczasowych opiekunów spośród szlachty i duchowieństwa, pozbawiając w ten sposób inteligencję polską wpływu na szkolnictwo ludowe.
Aleksander Wielopolski (1803-77r.)
-polityk zwolennik ugody z Rosją,
-Naczelnik Rządu Cywilnego w Królestwie Polskim,
-Autor reform społecznych i reform oświatowych szkolnictwa w Królestwie Polskim,
-Po wybuchu powstania styczniowego, podał się do dymisji.
Rezultaty, c.d.
Od 1872r wprowadzono obowiązkową naukę języka rosyjskiego a od 1885r. rosyjski obowiązywał jako język nauczania. Nad nauczycielami szkół elementarnych wprowadzono ścisły nadzór polityczny.
Szkoły średnie organizacyjnie i programowo zunifikowano ze szkolnictwem w Rosji. Ich kierownictwo sprawowali wyłączni Rosjanie, nauczycieli dużą rolę odegrało polskie szkolnictwo prywatne. Wprawdzie obowiązywał w nich ten sam program co w rządowych i język rosyjski ale funkcje dyrektorów sprawowali Polscy i atmosfera panowała patriotyczna. Szczególnie był duży rozwój szkół i pensji żeńskich
Pozytywizm warszawski:
Zlikwidowano także polskie szkolnictwo wyższe, szkołę Główną w 1869/70r. przekształcono w Cesarski Uniwersytet Warszawski z rosyjskim językiem wykładowym. Jednak 7-letnie istnienie tej polskiej szkoły wyższej przyczyniło się do uformowania dużego grona jej wychowanków, którzy dobrze wykształceni i nastawieni patriotycznie stanowić będą elitę intelektualną w Królestwie Polskim. To oni stworzą ruch umysłowy nazywany pozytywizmem warszawskim a sami będą określani jako pokolenie Szkoły Głównej. Pozytywiści warszawscy będą starali się dostosować hasła pozytywizmu zachodnioeuropejskiego do warunków polskich - do swego programu społecznego i ekonomicznego.
Szkoła Główna – jej rektor Józef Mianowski
Program społeczny pozytywistów warszawskich:
Pozytywiści warszawscy ideologii powstańczej przeciwstawiali realizm polityczny (tymczasowe pogodzenie się z utratą niepodległości) i program wszechstronnego: ekonomicznego i kulturowego rozwoju społeczeństwa polskiego. Wiązali hasło ,,pracy organicznej” Z programem ,,pracy organicznej” ściśle związany był program „pracy u podstaw”, którym to określeniem nazywano projekty dotyczące oświaty ludu.
Założenia ,,pracy u podstaw” sformułowano w roku 1873 na łamach organu pozytywistów ,,Przeglądu Tygodniowego”
- w cyklu artykułów, których większość była autorstwa ,,papieża” pozytywistów – Aleksandra Świętochowskiego.
Program społeczny pozytywistów warszawskich cd
Rozważano w nich możliwości rozwoju różnych instytucji społecznych oraz rolę inteligencji w aktywizowaniu społecznym i gospodarczym warstw ludowych zmierzającym do szerokiego, społeczno – oświatowego rozwoju ludu, ,,ażeby społeczeństwo powiązało się ściśle i organicznie”
Ta solidarystyczna zasada stanowiła jeden z głównych przesłanek programu pozytywistów warszawskich.
Program oświatowy pozytywizmu warszawskiego:
Program ten został sformułowany także przez Aleksandra Świętochowskiego – na łamach ,,Przeglądu Tygodniowego” w cyklu ,,Nowe drogi”, w 1874r. Zakładał, że celem wychowania ma być praktyczne przygotowanie ludzi do działalności w zastanej rzeczywistości społecznej i ekonomicznej – przygotowanie fizyczne, umysłowe, moralne i estetyczne (vide Spencer).
Inne, wg pozytywistów winno być wychowanie i kształcenie warstw wyższych i niższych ponieważ istnieją w różnych warunkach i różnego potrzebują przygotowania.
To co powinno być wspólne w procesie wychowania wszystkich ludzi to nacisk położony na szacunek i kult dla wiedzy oraz poszanowanie pracy.
Ważna jest także tolerancja dla przekonań i postępowania innych ludzi oraz wyrobienie poczucia obowiązku wobec innych.
Pozytywiści byli za równouprawnieniem wyznań i płci, uważając że kobiety mają takie samo prawo do kształcenia i pracy jak mężczyźni. W przypadku wychowania ludu podkreślali rolę takich czynników jak wpływ inteligencję, kościoła i piśmiennictwa dla ludu. Odniesieniu do tzw. klasy średniej urzędnicy, przemysłowcy, kupcy, ziemianie), która miała stanowić rdzeń społeczeństwa , nacisk kładziono na encyklopedyczne wykształcenie umysłowe, na wychowanie etyczne i estetyczne.
Oświata ludu:
Wezwania rzucone przez pozytywistów do pracy organicznej i pracy u podstaw oraz niechęć chłopów do szkoły rosyjskiej, stworzyły warunki do rozwoju oświaty na wsi.
Już na początku lat 70-tych wśród studentów UW działało tajne Towarzystwo Oświaty Narodowej (TON), którego zadaniem było zwalczanie ciemnoty wśród chłopów, organizowanie czytelnictwa, upowszechnianie książek i czasopism. Powstały tajne szkółki wiejskie. Duże znaczenie dla oświaty wsi miało wydanie przez Konrada Pruszyńskiego Promyka w 1874r. Elementarza Do 1908 roku Elementarz miał 49 wydań w nakładzie na ponad pół miniona egzemplarzy . Pruszyński dla wsi wydawał także „Gazetę Świąteczną”.
Uniwersytet latający:
W latach 1882-84, równocześnie z rozwojem nauczania prywatnego w Warszawie samorzutnie zaczęły powstawać nielegalnie kursy naukowe inicjowanie przez absolwentki pensji i gimnazjów żeńskich, pragnących uzupełnić swoje wykształcenie na poziomie wyższym (kobiety nie miały jeszcze prawa studiować na Uniwersytecie). Około 1885r. nastąpiło połącznie kursów w jedną instytucję pod kierunkiem Jadwigi Szczawińskiej Dawidowej. Przyjęto dla niej nazwę Uniwersytetu Latającego bowiem zajęcia przenoszone były z mieszkania do mieszkania aby uniknąć policyjnych represji.
Ruch samokształceniowy:
Był także jedna formą tajnej oświaty. Brała w nim udział młodzież gimnazjalna i studencka. Konspiracyjne kółka samokształceniowe rozwijały się od 1871r. W 1885r. powstało Centralne koło Studentów, skupiające kółka regionalne. Na początku lat 90-tych powołana została w Warszawie Centralizacja Związku Kółek Gimnazjalnych Królestwa Polskiego. W ruchu samokształceniowym udział wzięło wielu gimnazjalistów i studentów, często wybitnych w późniejszym czasie jako naukowcy, literaci i politycy, m. in: Ludwik Krzywicki, Tadeusz Kotabiński, Stefan Żeromski czy Stanisław Wojciechowski.
Poradnik dla samouków
W piśmiennictwie pedagogicznym rozważani możliwości granice samokształcenia. Praktyczną pomocą skierowaną do wszystkich, którzy chcieli się samodzielnie kształcić był m. in. Poradnik dla Samouków – wydawnictwo zainicjowane przez działaczy oświatowych. Stanisława Michalskiego i Aleksandra Heflicha. Poradnik miał kierować samokształceniem samouka w różnych dziedzinach. Poradnik dawał obszerne wprowadzenie do poszczególnych dziedzin pióra wybitnych naukowców, następnie spis lektur z podziałem na trzy stopnie – w zależności od poziomu samouka.
Kasa imienia Mianowskiego:
Poradnik ukazywał się dzięki subwencjom Kasy imienia Mianowskiego – warszawskiej społecznej instytucji tak nazwanej ku czci rektora Szkoły Głównej. Kasa powstałą w 1881r. z inicjatywy absolwentów Szkoły (Świętochowskiego, Sulimerskiego, Prusa, Sienkiewicza i innych.)
W sytuacji gdy zabroniona była działalność wszelkich polskich instytucji naukowych i kulturalnych, legalna działalność Kasy walenie przyczyniła się do rozwoju badań naukowych, wydawnictw i różnych innych przedsięwzięć (np. stypendia) nie tylko w Królestwie, lecz także pozostałych dwóch zaborach.
Rozwój pedagogicznego ruchu wydawniczego:
Problematyka pedagogiczną zajmowały się prawie wszystkie ówczesne czasopisma, m. in. ,,Przegląd Tygodniowy”, „Niwa” czy „Opiekun Domowy”, „Opiekun Domowy” był również inicjatorem i wydawcą specjalnej biblioteki pedagogicznej, przeznaczonej dla rodziców, opiekunów i wychowawców, podających wskazówki i rady jak należy postępować z dziećmi aby wychować je na dobrych obywateli.
Innym przedsięwzięciem edytorskim było wydanie Encyklopedii Wychowawczej, która wychodziła od 1878r. pod redakcją Jana Tadeusza Lubomirskiego. Było to dzieło niedokończone, przerwane z powodu trudności ekonomicznych na literze „p”.
„Przegląd Pedagogiczny”
Od 1882r. zaczął się ukazywać w Królestwie Polskim ”przegląd pedagogiczny” pierwsze polskie czasopismo pedagogiczne – poświęcone teorii i praktyce nauczania. Pismo to obejmowało większość problemów wychowawczych i kształceniowych tamtego okresu W 1890r. redukcję objął Jan Władysław Dawid – jeden z twórców pedagogiki naukowej w Polsce. Na łamach „Przeglądu” pisali nauczyciele i działacze oświatowi m. in. Stanisław Karpowicz, Aniela Szycówna, Wacław Nałkowski i inni.
Jan wacłą Dawid (1859 – 1914r.)
-psycholog i pedagog
-pionier psychologii rozwojowej i pedagogiki doświadczalnej w Polsce
-Autor m.in. O duszy nauczyciela polskiego
Podsumowanie:
Atmosfera pozytywistyczna – kult nauki i pracy w połączeniu z potrzebami społecznymi, ekonomicznymi i oświatowymi Królestwa Polskiego wpłynęły na sformułowanie programu oświatowego pozytywizmu warszawskiego , Jego realizacją były wyżej wymienione przedsięwzięcia upowszechniające oświatę na wsi , tajne kursy o zróżnicowanych poziomach (także dla dziewcząt). Ruch samokształceniowy oraz bujny rozwój pedagogicznego ruchu wydawniczego.