Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
(Paweł Kacprzyk)
18. Wolność i niewola w literarurze romantycznej
W wiek XIX wkraczaliśmy bez własnego państwa. Dlatego też dominujące miejsce w ówczesnej świadomości zajmowała problematyka niewoli i walki o niepodległość. Polacy, ożywieni wolnosciowymi ideami Wielkiej Rewolucji Francuskiej staneli z bronią w ręku najpierw u boku Napoleona, a potem sami organizowali spiski przeciw zaborcom:
· powstanie listopadowe 1830-1831
· powstanie wielkopolskie podczas Wiosny Ludów 1848
· powstanie styczniowe 1864
Wszystkie zrywy niepodległościowe kończyły się klęskami. Wywarły one głęboki wpływ na charaktyer świadomości i narodowej kultury. Po wszystkich zrywał następował okres wazmożonych represji. Dla ludzi żyjących w okresie romantyzmu wolność oznaczała wolność narodu(bytu narodowego). Z tym wiąże się również pojęcie wolności jednostki ale w kwestii politycznej. Niewole należy zdefiniować jako pragnienie wolności rozumianej w kwestiach politycznych i historycznych. Twórcy romantyczni pisza o przesladowaniach jednostek: więzienie, ssyłki, niemożliwość powrotu do ojczyzny. To wszystko dotyczy szeroko pojętej niewoli.
· A. Mickiewicz Konrad Wallenrod
Mickiewicz pokazuje zniewoloną Litwę przez Zakon Krzyżacki(zagrożenie bytu narodowego). Wolność ojczyzny jest najwyższym dobrem dla Konrada. Poświęca dla ojczyzny wszystko. Chce ponieść konsekwencje wolności kraju jako najwyższej wartości. Wallenrod chcąc ratować ojczyznę wybiera drogę lisa, podstępną i niemoralną. Najszczytniejszy cel nie uświęca środków, bo Konrad ostatecznie ginie i to w haniebny i niegodny rycerza sposób. Konrad spełnił swoją misję, ale poniósł osobistą klęskę.
Wallenrodyzm - miłość do kraju, nienawiść do wrów, chęć ratowania ojczyzny za wszelką cenę. Wiąże się z działaniem podstępnym i niemoralnym
· A. Mickiewicz Dziady cz.III
Dla Konrada podobnie jak dla bohatera Konrada Wallenroda wolność jest najwyższym dobrem, ale również stanowi pragnie bohatera. Na zniewolenie składa się męczeństwo narodu czyli martyrologia. Ojczyzna bardzo cierpi, Mickiewicz porównuje ją do ojca wplecionego w koło. W utworze martyrolagia pokazana jest w scenach I i VII. Opisane są wywózki na sybir. Doskonały przykład stanowi opowiadanie Sobolewskiego.Konrad pragnie wolności, ale pragnieniu towarzyszy świadomośc cierpienia narodu. Konrad chce uczynić swój naród szczęśliwym i chce tego dokonać przez miłość, bo kocha swój naród. Uważa się za wyraziciela cierpień narodu:
"Nazywam się Milijon - bo za milijony
Kocham i cierpie katusze"
Dlatego w swoim monologu zwraca się do Boga. Uważa się równemu Bogu i rząda władzy nad duszami.
"Ja chcę mieć władzę, jaką Ty posiadasz,
Ja chcę duszami władać, jak Ty nimi władasz"
Uważa, że tylko on może ocalic naród. Wolność jest związana z prometejskim patriotyzmem. Konrad podobnie jak Prometeusz buntuje się przeciw Bogu, zarzuca mu brak miłości. Mówi:
"Kłamca, kto Ciebie nazwał miłością,
Ty jesteś tylko mądrością".
Konrad widzii, że mimo swojego i narodowego cierpienia Bóg pozostaje bierny nie odzywa się i nie chce odpowiedzieć Konradowi. W wielkim gniewie bluźni:
"Odezwij się - bo strzelę przeciw Twej naturze;
Jeśli jej w gruzy nie zburzę,
To wstrząsnę całym państw Twoich obszarem;
Bo wystrzelę głos w całe obreby storzenia:
Ten głos, który z pokolen pójdzie w pokolenia:
Krzyknę, żeś Ty nie Ojcem świata, ale..."
Diabeł: "Carem"
Bunt Konrada ma charakter prometejski, ale musiał on się skończyć klęską. Pojęcie wolności i niewoli łaczy się z mistycyzmem, eschatologią, indywidualizmem romatycznym i prometaizmem.
Inne spojrzenie na wolność i niewolę przedstawia Mickiewicz w widzeniu ks.Piotra. Widzenie ks Piotra wskazuje, ze historaia narodowa rozwija sie według wyższego, boskiego planu(prowidencjalizm), w którym nic nie dzieje sie przypadkowo.Historia Polski okazuje się byc powtórzeniem losów Chrystusa.Jej realizacja ma doprowadzić do obalenia tyranii i zapanowania wolności.Naród polski podobnie jak Chrystus musi ponieść męczeńską śmierć na "krzyżu" trzech zaborców, by następnie zmartwychwstać i odzyskać wolność. W dziejach ludzkości Polska ma odegrać rolę Chrystusa narodów. Własnie takie ukształtowanie i zinterpretowanie historii narodowej na wzór losów Chrystusa nazywamy mesjanizmem. Widzenie księdza Piotra składa się z trzech części:
· Jak Jezus uratował się od Heroda podczas rzezi, tak z tych którzy zostali wywiezieni na Syberię powtanie wybawca narodu polskiego. Dzieje Polski są przyrównane do życia i meki Jezusa Chrystusa.
"to dzięcię uszło - rosnie - to obrońca!
Wskrzesiciel narodu -
Z matki obcej; krew jego dawne bohatery,
A imię jego czterdzieści icztery"
· Rozbiory są ukazane na wzór męki Crystusa. Fakt rozbiorów jest pokazany jako sąd Piłata(w utworze jako Gal). Gal jak piłat umywa ręce. Przybicie do krzyża to jakby potwierdzenie aktu rozbiorowego.
· zmrtwychwstanie Polski, która bedzie poteżnym mocarstwem.
''Mąż straszny - ma trzy oblicza
On ma trzy czoła(...)
Podnóżem jego trzy stolice.
Trzykońce swiata drżą gdy on woła;
I słyszę z nieba głosy jak gromy:
To namiestnik wolności na ziemi widomy!(...)
Na trzech stoi koronach, a sam, bez korony:
A zycie jego - trud trudów;
A tytuł jego lud - ludów;
Z matki obcej, krew jego dawne bohatery,
A imię jego czterdzieści i cztery."
Zatem wolność w widzeniu ks Piotra związana jest z cierpieniem. Aby Polska odzyskała wolność - zmartwychwstała, musi wiele wycierpiec i stać się Chrystusem narodów.
· J. Słowacki "Kordian"
W tym utworze Słowacki podejmuje polemikę z mesjanizmem zaprezentowanym w III cz. Dziadów. Dla Kordiana równiez najwyższą wartością jest wolna i niepodległa ojczyzna. W Kordianie niewola pokazana jest podobnie jak w Dziadach cz.III tzn. Polska i Polacy są zniewoleni przez zaborców. Jednak różna jest wizja wolności . Słowacki krytykuje mesjanizm uważa, że Polska nie powinna biernie czekać na zmartwychwstanie lecz powinna działać. Doskonale widać to w Prologu, na który składają się wypowiedzi(monologi) trzech Osób. Wypowiedź Pierwszej Osoby przypomina wątki charakterystyczne dla Mickiewicza, które w Kordianie zostały przedstawione jako idee. Słowacki zarzuca Mickiewiczowi fałszywe proroctwa, oraz usypianie narodu i bierne przyjmowanie jego cierpień.
"Boże! zeszlij na lud twój wyniszczony bojem,
Sen cichy, sen przespany, z pociech jasnym zdrojem;
Niechaj widmo rozpaczy we śnie go nie dręczy.(...)
Niech się we łzach nie budzi przed dniem zmartwychwstania:"
Słowacki odrzuca taką postawę i proponuje inną. Chce żeby Polska została nie Chrystusem Narodów, ale Winkelriedem Narodów. Wolność przez Słowackiego jest pokazana w idei winkelriedyzmu.(scena na Mouny Blanc) Polska zostanie pokonana,
"Ten naród się podniesie, zwycięży, i zginie; "
ale ten upadek umozliwi niepodległości przez inne narody.
"Winkelried dzidy wrogów zebrał i w pierś włożył,
Ludy! Winkelried ożył!
Polska Winkelriedem narodów!
Poświęci się, choc padnie jak dawniej! jak nieraz!"
Arnold Winkelried był XIV-wiecznym szwajcarskim bohaterem, który w walce przeciwko uciskającym Szwajcarów Austryjakom, w czasie decydującej bitwy skierował na siebie włócznie wrogów. Zginą lecz poprzez swój czyn spowodował wyrwę w szeregach nieprzyjaciela i przechylił szalę zwycięstwa na stronę Szwajcarów.