18. Stosunki polsko - litewskie w latach 1918 - 1922, Historia Litwy

Stosunki polsko – litewskie w latach 1918 – 1922

              Rząd Taryby skutkiem nalegań lewicy postanowił zwołać konferencję krajową 16 – 22 I 1919 roku, która udzieliła poparcia nowemu gabinetowi ministrów Slezeviciusa.

              W dniu 16 II 1919 roku rząd ogłosił stan wojenny w Litwie, po czym rzucił pierwsze oddziały przeciwko nacierającej Armii Czerwonej. Otrzymali pomoc zbrojna i pożyczkę na zbrojenia od Niemiec. Korzystając z ofensywy polskiej przeciwko AC w maju 1919 roku wojska litewskie wyparł czerwonoarmistów z Wiłkomierza i Poniewieża. Rząd wszczął też energiczną akcję na konferencji pokojowej w Wersalu w sprawie Wilna i jednoczenie w maju 1919 roku podjął rozmowy z Polską. Pertraktacje polsko – litewskie były bezowocne, gdyż Litwini nieustępliwie domagali się Wilna, a rząd polski nie chciał go ustąpić. Polska oddając Wilno traciłaby swój główny atut, przy pomocy którego chciała skłonić Litwinów do koncepcji federalistycznego państwa polsko – litewskiego.

              Piłsudski postanowił użyć Polskiej Organizacji Wojskowej do wywołania powstania na Litwie; powstańcy mieli wezwać na pomoc Polaków, obalić rząd Taryby i połączyć Litwę z Polską. Spisek POW został wykryty 29 VIII 1919 roku – nastały liczne aresztowania Polaków na Litwie. Polska pod naciskiem Anglii, pragnącej pozyskać silne wpływy w państwa nadbałtyckich, odstąpiła od planów wojennych, a nowy rząd Galvanauskasa godził się na zawarcie z Polską konwencji kolejowych, pocztowych, telegraficznych. Nie doszło do ich zawarcie wobec sprzeciwu społeczeństwa. .

              W spór graniczny wdała się Rada Najwyższa Koalicji, która 8 XII 1919 roku zatwierdziła polsko – litewską linię demarkacyjną, zwaną linią Focha. Linia biegła 12 km na zachód od linii kolejowej Dynaburg – Grodno, a dalej Niemen i Czarną Hańczą do granicy pruskiej – Wilno i Suwałki po stronie polskiej.

              Jesienią 1919 roku Litwa przeżyła ciężkie chwile gdy z terenu Łotwy 26 VII 1919 roku wtargnęły do niej bandy przebranych w mundury rosyjskie Niemców (bermontczyków). Dowodzący Bermont – Awałow głosił w imieniu Rosji walkę z bolszewikami. Dopiero w bitwie pod Radziwiliszkami 21 – 22 XI 1919 roku zostali pobici.

              W roku 1920 spór o Wilno znowu przybrał na ostrości. Litwa znalazła poparcie w Rosji Radzieckiej która notą z 12 IV 1920 uznała Litwę de facto. 12 VII 1920 w Moskwie został zawarty traktat pokojowy między Litwą a Rosją Radziecką, na jego mocy Litwa miała dostać Wilno, Grodno i Lidię. Rosja nawoływała Litwę do obalenia rządu burżuazyjnego w Kownie i ustanowienia władzy radzieckiej na Litwie.

              Tocząca się w 1920 roku wojna polsko – bolszewicka pokrzyżowała zarówno sprawę objęcia Wilna jak i udaremnienia wywołania rewolucji socjalistycznej na Litwie. AC przystąpiła do wielkiego natarcia i 14 VII 1920 roku zajęła Wilno i podeszła do Warszawy. Tutaj spotkała ich zaskakująca kontrofensywa polska. Litwini szybko zgodnie z traktatem zajęła Wilno. Podczas szybkiego parcia wojsk polskich na wschód we wrześniu 1920 roku doszło do ostrych starć polsko – litewskich na Suwalszczyźnie. Litwa ogłosiła 23 lipca stan wojenny i skierowała swe oddziały ma opuszczoną przez AC Suwalszczyznę. Polska 4 VII 1920 roku uznała Litwę de facto przez co zachowała prawo do wysunięcia roszczeń terytorialnych. Polska na konferencji w Spa 10 VII 1920 roku pod naciskiem Anglii zrezygnowała z Wilna na korzyść Litwy – zapewniła sobie tym samym pomoc wojskową Anglii. Bezpośrednie rokowania w Suwałkach 30 IX – 7 X 1920 doprowadziły do zawarcia tymczasowego porozumienia: linia Niemen – Orany – Ejszyszki – Bastuny.

              7 X 1920 roku w dniu podpisania w Suwałkach polsko – litewskiej umowy, zaczęto w Wilnie mówić o spodziewanym marszu na Wilno polskiej dywizji litewsko – białoruskiej – wybucha panika. Okazało się, że na czele litewsko – białoruskiej dywizji stoi gen. Żeligowski „zbuntował się” przeciwko rządowi polskiemu, wypowiedział posłuszeństwo naczelnemu dowództwu i pomaszerował na Wilno. Dnia 9 X 1920 roku zajął je, ogłosił utworzenie Litwy Środkowej – sam sprawował władzę z Tymczasową Komisją Rządzącą.

              Prawda o zajęciu Wilna wyszła na jaw 1923 roku. Piłsudski przyznał się na Sejmie Wileńskim 20 II 1922 roku (po uchwale o złączeniu ziemi wileńskiej z Polską), że to on kazał wywołać „bunt” Żeligowskiemu. Przekreśliło to nadzieję na porozumienie polsko – litewskie.

              Uchwałą dnia 29 X 1920 roku Liga Narodów postanowiła rozstrzygnąć konflikt polsko – litewski poprzez plebiscyt na obszarach spornych. Rada LN zaleciła rozejm między Litwą a Litwą Środkową – miał wejść w życie 21 IX 1920 roku W tymże dniu wojska litewskie rozpoczęły ofensywę na całym froncie. LN narodów wydaje polecenie przerwania walki i zaproponowała obu państwom rokowania pod przewodnictwem Hymansa.

              Rokowania toczyły się w Brukseli 20 IV – 3 VI 1921 roku. Hymans 20 V 1921 roku wysunął projekt rozwiązania sporu polsko – litewskiego: Wilno ma być włączone do Litwy, lecz sama Litwa a być państwem federacyjnym związanym z Polską konwencjami. Został on później zmieniony na korzyść Litwy. W swej nowej wersji z 3 IX 1921 roku przewidywał on, że tylko okręg wileński będzie posiadał autonomię, a rząd centralny i sejm będą miały miejsce w Wilnie. Rząd polski oświadcza, że takim projektem nie jest zainteresowany.