Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
DOBA ŚREDNIOPOLSKA W HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO
DOBA ŚREDNIOPOLSKA – od XV/XVI do poł. XVIII
1. CZYNNIKI SPRAWCZE ROZWOJU JĘZYKA:
· Rozwój i polonizacja miast
· Rozwój demokracji szlacheckiej – walka o egzekucję
· Reformacja i kontrreformacja
· Szerzenie się renesansowej kultury
· Rozwój nauki - głównym językiem nauki nadal była łacina, dlatego też dwa największe polskie dzieła tamtego okresu zostały napisane po łacinie: „De revolutionibus orbium coelestium” Mikołaja Kopernika, „De republica emendanda” Andrzeja Frycza Modrzewskiego
· Rozwój drukarstwa i wpływ polskiej książki drukowanej
· Rozwój oświaty
ð w latach 40 XVI wieku Akademia Krakowska zaczęła chylić się ku upadkowi, do tego czasu istniał pogląd, że środowisko akademickie było najważniejszą wyrocznią w sprawach ogólnopolskiej normy językowej, tam kształtowały się opinie na temat cech, właściwości i form językowych, tam rozstrzygano, które z nich są poprawne, a które nie
ð w rozwoju szkół niższego szczebla wielką rolę odegrała rywalizacja obozu różnowierczego i Kościoła katolickiego
ð polszczyzna pełniła rolę języka pomocniczego, o czym świadczą łacińskie gramatyki, słowniczki przeznaczone do użytku szkolnego
ð na skutek rywalizacji wyznaniowej sporo szkół parafialnych osiągnęło wysoki poziom, na ogół były to szkoły różnowiercze, gdzie polszczyzna zajmowała stosunkowo wysoką pozycję
ð ważne dzieła naukowe poświęcone polszczyźnie:
- rękopiśmienny słownik bydgoskiego bernardyna Bartłomieja
- łacińsko – polski leksykon Jana Mączyńskiego
- pierwsza polska gramatyka – „Polonicae grammatices institutio” Piotra Statoriusa-Strojeńskiego
- wielki słownik polsko-łacińsko-grecki jezuity Grzegorza Knapiusza
- polski dział francusko-łacińskiego słownika księdza Pitra Daneta, autorstwa księdza Franciszka Koli
ð jezuici zdobyli monopol na szkolnictwo około poł XVII w., uczono zgodnie z poglądami najbardziej znanego ówcześnie pedagog, Jana Sturma, kierownika miejskiej szkoły w Strasburgu w latach 1538-1581. Pragnął on wychować wzorowych latynistów, którzy by potrafili rozmawiać płynnie i poprawnie po łacinie. Dla niego język łaciński i literatura rzymska były celem samym w sobie. W czasach saskich szkolnictwo jezuicki pogrążyło się w upadku
ð na obszarach mieszanych pod względem etnicznym i językowym (polsko-niemieckim), czyli na Pomorzu i na Śląsku ludność byłą przede wszystkim dwujęzyczna, dla mieszkających tam Niemców polszczyzna była językiem obowiązkowym, którego nauczano w szkołach, jako języka obcego. Skutkiem tego były specjalne gramatyki, słowniczki i podręczniki polsko-niemieckie
2. ROZWÓJ PISOWNI
· ogromne znaczenie dla pisowni polskiej miał traktat ortograficzny Stanisława Zaborowskiego „Ortographia seu modus recte scribendi et legendi Polonicum idioma”, wydany w 1514 u Unglera
· praktycznie żadnego wpływu na pisownię polską nie miał projekt Jana Seklucjana, pisarza i polemisty protestanckiego, ogłoszony w 1549 jako „Krótka nauka czytania i pisania”, dołączona do jego „Katechizmu” wydanego w Królewcu, także „Ortografia polska” Stanisława Murzynowskiego, wydana w 1551 również w Królewcu, jako dodatek do Nowego Testamentu
· praktyczne zastosowanie:
- brak litery j zastępowanej przez i, bądź y
- podwójne oznaczenie miękkości, przez poziomą kreskę i dodanie po zmiękczonej spółgłosce y
- odróżnianie samogłoski pochylonej od jasnej za pomocą ukośnej kreski
- nagłosowe u pisane jak v
- połączenia ks, kś pisane przez x
· tak ustalona pisownia przetrwała do końca XVIII wieku, nie wpłynęło na nią nawet ostatnie dzieło ortograficzne XVI wieku „Nowy karak ter polski” Jana Januszowskiego (1594), w którym zawarł projekty ortograficzne Jana Kochanowskiego i Łukasza Górnickiego:
- Kochanowski nie używałby znaków diakrytycznych, tam gdzie wymowa jest oczywista
- Górnicki zerwałby z dotychczasową praktyką, zamiast ł, pisałby ll, głoski szumiące również pisałby podwójnie zamiast oznaczać je dwuznakami
3. SŁOWNICTWO DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ
· NAJWAŻNIEJSZE ZMIANY W ZAKRESIE SŁOWNICTWA
ð w tej dobie zasób słownictwa wzrósł dwu- lub nawet trzykrotnie w stosunku do doby staropolskiej i wynosił ok. 50 tys. wyrazów.
ð W I poł. XVI w., a także na przełomie XVII i XVIII w. pewne wyrazy wygasały, stawały się przestarzałe: chowaniec ‘wychowanek’, ciasnocha ‘koszula’, domak ‘domator’, godzinnik ‘zegar’, jata ‘buda’, kluza
ð wiele wyrazów w tym okresie zmieniło swoje pierwotne znaczenie:
- ciekawy pierwotnie szybki, prędki, potem chciwy wiedzy
- grzeczny pierwotnie stosowny, właściwy, ładny, potem obyczajny, dobrze wychowany, posłuszny
- list pierwotnie liść, potem znaczenie dzisiejsze
ð wiele wyrazów uległo pejoratywizacji, np. dziad, dziewka, niektóre zostały poddane odwrotnemu procesowi, melioratywizacji, np. kobieta
ð najważniejszy był jednak przyrost ilościowy słownictwa polskiego i ukształtowanie się różnych działów środowiskowych tego słownictwa:
- geometria: anguł ‘kąt, cyrkumferencyja ‘obwód’, polus ‘wierzchołek’, cyrkuł ‘koło’, wertykalny ‘pionowy’, dyjameter ‘średnica’
- myślistwo: psarze, bobrownicy, sokolnicy, dojeżdżacze, szczwacze ‘nazwy osób biorących udział w polowaniu’, ogary, charty, wyżły ‘rasy psów myśliwskich’, obojętka, kaszerz, kutnia, sak ‘różne gatunki sieci’, dołek, klatka, krąg, niecka, obręcz, potrzask, Prężyny, słopiec, wiecha ‘pułapki i sidła’
- wyrazy obelżywe, wulgarne, szeroko rozpowszechnione przez literaturę sowizdrzalską: ciolak, gnojek, rzygulec, cymbał, lapikufel, dybidzban, bled syn, bledyniec, golec, kujon (‘hultaj’), nabzdyżyw, szczękacz, klępa, szczekutnica, pałuba, frantówka, swawolka, murwa
· WPŁYWY OBCE
4. ROZWÓJ JĘZYKA LITERACKIEGO
· polski język literacki powstał pod koniec XIV w, największy wpływ miały dzielnice zjednoczone przez Łokietka (Małopolska i Wielkopolska), których charakterystyczne cechy przeniknęły do ogólnej mowy polskiej
· rozwój drukarstwa miał ogromny wpływ na ujednolicenie norm językowych, a więc dopiero w II poł. XVI w można mówić o stabilizacji ogólnopolskiej normy językowej
· w praktyce nie tylko chłop, ale także mieszczanin, czy szlachcic odbiegał od normy, również poeci mówili i pisali gwarą
· od normy ogólnopolskiej odbiegało głównie Mazowsze, ale także polszczyzna kresowa
· język mówiony doby średniopolskiej był bardzo silnie nasycony cechami dialektalnymi, normalizacji podlegał język pisany
5. SŁOWNIKI I GRAMATYKI DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ
· pierwsze niewielkie słowniczki (łacińsko-niemiecko-polskie), które ukazały się drukiem w XVI w (Jana Murmeliusza z 1562, Franciszka Mymera z 1528) miały charakter średniowieczny
· największy zbiór słownictwa I poł. XVI w (dwa słowniki łacińsko-polskie / 4 i 11 tys haseł) zebrał bydgoski bernardyn Bartłomiej, ale nie ogłosił ich drukiem
· 1564 w Królewcu ukazał się wielki słownik łacińsko-polski „Lexicon Latino-polonicum” Jana Mączyńskiego
· łacińsko-grecki słownik Ambrożego Calepina, uzupełniany w kolejnych wydaniach o nowe języki narodowe, materiał polski (ponad 12 tys. haseł) zawiera wyrazy potoczne, regionalizmy (nawet ruskie) i wulgaryzmy
· łacińsko-polsko-niemiecki słownik Mikołaja Volckmara „Dictionarium trilingue ad discendam linguam latinam, polonicam et germanicam accomodatum” (Gdańsk 1596)
· polsko-niemiecki słownik Antoniego Fabera „Celarius polski, oder Worteilhafftig eingerichtetes polnish Und deutsche Wörterbuch” wydany w Brzegu na pocz. XVIII w.
· Grzegorza Knapiusza „Thesaurus polono-latino-graecus”, największy słownik XVIIw
· dział polski do francusko-łacińskiego słownika księdza Piotra Daneta został napisany przez Franciszka Kolę, w ten sposób powstał słownik trójjęzyczny z ok. 50 tys. haseł, wyd w XVIII wieku
· Michała Abrahama Trotza słownik francusko-niemiecko-polski, 3 tom”Nowy dykcjonarz, to jest Mownik polsko-niemiecko-francuski, wyd. w XVIII wieku
· najstarsze traktaty ortograficzne: Jakuba Parkoszowica i Stanisława Zaborowskiego
· właściwe podręczniki do gramatyki pojawiły się w wieku XVI, a liczba ich wzrosła do wieku XVIII, wszystkie miały na celu pomóc cudzoziemcom nauczyć się języka polskiego, autorami więc najczęściej byli spolonizowani cudzoziemcy:
· Mikołaj Volckmar, autor „Compendium linguae polonicae (Gdańsk 1594), swoim dziełem otwiera długą listę gramatyk i innych podręczników (słowników, rozmówek, wzorów listów, itp.), przeznaczonych dla uczących się języka polskiego Niemców pomorskich
· podobnie na Śląsku, szereg gramatyk otwiera „Klucz do polskiego i niemieckiego języka” Jeremiasza Rotera (Wrocław 1616)
· najważniejsze dzieła gramatyczne w ścisłym tego słowa znaczeniu: Michała Kuschiusa, Franciszka Mesgniena-Menińskiego, Macieja Dobrackiego, Jana Karola Woyny, Bartłomieja Kazimierza Malickiego, Jana Ernesta Müllenheima, Jerzego Monety, Jerzego Schlaga, Karola Fryderyka Müllera
6. JĘZYK I STYL LITERATURY
· Renesans
ð zbliżenie języka literackiego do języka mówionego, polszczyzny potocznej
ð masowy odbiorca zainteresowany nie tylko literaturą religijną, ale przede wszystkim popularną literaturą świecką, na to zapotrzebowanie odpowiadali: Birnat z Lublina, Baltazar Opec, Jan z Koszyczek, Andrzej Glaber z Kobylina, Stefan Falimirz
- dzieła ich przede wszystkim to bajki, żywoty, przypowieści, historyje, poradniki zielarskie i medyczne; były to najczęściej przeróbki znanych średniowiecznych tekstów europejskich
- średniowieczny nalot językowy
ð pisarze: Marcin Bielski, Mikołaj Rej używali języka pozbawionego abstrakcji, szablonu, zmierzającego w kierunku obrazowości, konkretności i realizmu
ð Jan Kochanowski, najwybitniejszy polski poeta okresu renesansu, wraz z Łukaszem Górnickim, Stanisławem Orzechowskim, Jakubem Wujkiem i Piotrem Skargą to pisarze, dla których tworzenie w języku polskim stanowiło kunszt
ð naczelne zasady stylu renesansowego:
- zbliżenie do mowy potocznej wykształconej szlachty, mieszczaństwa
- obrazowość, realizm
- jasność, wyrazistość
- umiar stylistyczny
- zharmonizowanie strony językowo-stylistycznej utworu z jego treścią
ð style funkcjonalne:
- urzędowo-kancelaryjny
- dyplomatyczny
- prawny
- wymowy politycznej
- publicystyczny
- naukowy
ð „wielki” styl artystyczny:
- szyk przestawny
- większe nasycenie tropami i figurami poetyckimi, np. wieloczłonowa apostrofa
- przewaga toku nominalnego (recz-przym)
- nacechowane pod względem stylistycznym słownictwo: wyrazy mitologiczne, słownictwo rzadkie, bądź nieobecne w naszym języku, np. greckie złożenia przymiotników (białoskrzydła)
ð „prosty” styl artystyczny:
- prosta składnia, wzorowana na języku potocznym, wtrącenia dialogowe
- unikanie tropów i figur stylistycznych
- przewaga toku czasownikowego
- unikanie wyrazów mitologicznych i antycznych
-słownictwo potoczne, pozbawione poety zmów, archaizmów, neologizmów, przetykane zdrobnieniami i spieszczeniami
ð Ogromne wzbogacenie słownictwa artystycznego, odzwierciedlającego zróżnicowanie tematyczne literatury, uporządkowanie składni, rozwój synonimiki
· Barok
ð okres upadku polskiego języka literackiego, rozluźnienie norm gramatycznych, skażenie języka wtrętami obcymi
ð barokowy model stylistyczny:
- programowa trudność, skomplikowanie tekstu
- koncept, chwyt formalny jako czynnik organizujący nierzadko całość utworu
- precyzja składniowa, często szyk przestawny
...