Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
(Emilka Kujawska)
Dydaktyzm w literaturze staropolskiej
dydaktyzm-w dziele sztuki podporządkowanie środków artystycznych funkcji wychowawczej, moralizatorskiej; charakterystyczny dla gatunków i odmian literackich jak bajka, przypowieść, powiastka filozoficzna, satyra, poemat dydaktyczny.
Przecław Słota- „Wiersz o chlebowym stole” (średniowiecze)
Wacław Potocki- Transakcja wojny chocimskiej, Zbytki polskie (barok)
Piotr Skarga- Kazania sejmowe (renesans)
Andrzej Frycz Modrzewski- „O poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć” (renesans)
Najstarszym znanym polskim wierszem obyczajowo-dydaktycznym jest wiersz Przecława Słoty „ O chlebowym stole”. Utwór zawiera liczne wskazówki dotyczące zachowania się przy posiłku. Autor znający obyczaje dworskie usiłuje przekazać je sobie współczesnym. Rycerz powinien jeść małymi porcjami, reagować na potrzeby sąsiadów, a kobiety traktować ze szczególnym szacunkiem.
Kazania sejmowe Piotra Skargi przy zachowaniu reguł gatunku stanowią typ wypowiedzi publicystycznej silnie nacechowanej dydaktycznie . Pouczający uważa się za głosiciela i obrońcę prawdy nieomylnej, płynącej bowiem z moralnych nauk Kościoła. Kazania zawierają wizję przyszłej klęski kraju, która nastąpi jeżeli obecna sytuacja nie ulegnie poprawie. Skarga ostro krytykuje szlachtę za egoizm, trwonienie majątków, zaniedbanie obronności kraju, brak wyobraźni politycznej. Często odwołuje się do Biblii, stylizując swoją wypowiedź według wzorca z Pisma Św. lub przywołując potrzebne cytaty. Całość tworzy przemyślaną konstrukcję tzw. perswazyjną, co autor uzyskał posługując się takimi środkami jak liczne pytania retoryczne, antytezy czy inwersja. Wszystko to aby tym silniej oddziałać na wolę i uczucia odbiorców.
Potocki poczuwał się w obowiązku przekazania w swojej twórczości „przykładów cnoty”. Chętnie sięgał do dzieł rzymskich moralistów i historyków. Do jego najwybitniejszych dzieł zaliczają się „Moralia abo rzeczy do obyczajów, nauk i przestróg” zbiór ok. 2100 utworów zawierających ponurą wizję współczesności, w której zanikła prawda ewangeliczna, moralność i duch obywatelski. Problemy moralne przewijają się także w cyklu romansów poetyckich ( Lidia, Judyta ), które w zamyśle pisarza miały nakłaniać do dobrych uczynków. W wielu dziełach krytykuje on postawę współczesnej sobie szlachty.
Poemat „Transakcja wojny chocimskiej” opiewa dzieje wojny polsko-tureckiej 1621 stanowiąc przy tym swoisty wykład moralistyczny. Potocki zarzuca tu szlachcie zbytnie przywiązanie do przywilejów, a zaniedbywanie obowiązków, względem ojczyzny, a zwłaszcza wobec uciskanych chłopów. Transakcja zawiera też sarkastyczne uwagi o zaniedbaniach wojennego rzemiosła, upadku rycerskiego ducha. Zarówno w Transakcji jak i w innych utworach Potocki często porównywał współczesnych Polaków z Sarmatami, przodkami bez skazy, będącymi uosobieniem wszystkich cnót. Przywołując ich idealny obraz wyostrzał tym samym moralny upadek ich potomnych. Liczne przeciwstawienia : my-oni stanowić miały bodziec dla współczesnych, miały ich zmusić do refleksji nad własnym postępowaniem i pobudzić do zmian.
Andrzej Frycz Modrzewski w swoim dziele „O poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć” na pierwszym miejscu stawia obyczaje czyli postawę etyczną obywateli. Szczególnie ostro ocenia próżność, , chciwość i pychę szlachty, które naruszają ład społeczny. Pragnął aby obywatele poddali swoje szkodliwe społecznie pożądania kontroli rozumu, aby nieograniczona swoboda i anarchia ustąpiła miejsca wolności roztropnej i świadomej ograniczeń nałożonych na swobodę jednostki dla dobra całego społeczeństwa.