Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
//-->.pos {position:absolute; z-index: 0; left: 0px; top: 0px;}Polityka a religiaBogusław PaźUniwersytet WrocławskiBóg i religia na tle kantowskiego ideału oświecenia.Epistemologiczne podstawy nauki o religiiWniniejszym artykule pragnę podjąć kwestię stosunku Imma-nuela Kanta (1724-1804) do kategorii Boga i religii, w kon-tekście jego doktryny oświecenia. Podjęcie tego tematuuzasadniam wagą kantowskich rozstrzygnięć, dotyczących statusupoznawczego Boga na tle późniejszych dziejów filozofii. Szczególnieistotne są w tej koncepcji dwie sprawy: po pierwsze, redukcja religiii religijności do sfery wewnątrz-moralnej człowieka. Po wtóre, brakw analizach fenomenu religii odniesienia do transcendentnego i oso-bowego korelatu: Boga, jako konsekwencja jego uprzednich założeńo charakterze krytyczno-epistemologicznym (metoda transcenden-talna). Tego rodzaju podejście do filozoficznego wyjaśniania feno-menu różni kantowską propozycję w stosunku do większości ujęćwspółczesnych: zwłaszcza fenomenologicznej i realistycznej. Kantainterpretacja statusu Boga i religii zaowocowała, przechodząc swoi-stą „dialektykę negatywną”, wielkimi koncepcjami: od G. W. F. Hegla(1770-1831) i lewicę heglowską: L. Feuerbacha (1804-1872), K. Mar-Korzystając z okazji, pragnę podziękować prof. R. Kulinikowi (UWr.), prof.H. Jakuszko (UMCS) i dr. T. Kupsiowi (UAM), którzy byli pierwszymi czytelnika-mi niniejszego tekstu. Jestem wdzięczny za ich uwagi. Żałuję, że z braku czasu niewszystkie z nich udało mi się uwzględnić.1polityka a religia.indd 1432007-03-28 08:32:08Bogusław Paźksa (1818-1883) i marksistów, poprzez F. W. Nietzschego (1844-1900),aż do: humanistycznego ateizmu J.-P. Sartre’a (1905-1980) i post-nietzscheańskiej doktryny „śmierci Boga” w teologii.Przedstawienie stanowiska Kanta w kwestii filozofii religii zosta-nie poprzedzone wykładem naczelnych założeń filozoficznych jegodoktryny oświecenia. Przy okazji ekspozycji naczelnych dyrektywoświecenia chcę podjąć dwie, pomijane dotychczas w literaturze przed-miotu sprawy. Po pierwsze, sproblematyzować zasadność umieszcza-nia w ramach jednej epoki oświecenia: przedstawicieli nurtu siedem-nastowiecznego racjonalizmu z G. W. Leibnizem (1646-1718) i Ch.Wolffem (1649-1754), czyli okresu nazywanego tu epoką baroku orazfilozofów: D. Hume’a (1711-1776), F. M. A. Voltaire’a (1694-1778),późnego Kanta. Uzasadniam to różnymi filozoficzno-światopoglądo-wymi opcjami obu tych formacji. Po drugie, podać propozycję zarysufilozoficznych składowych (architektoniki) światopoglądu tak same-go oświecenia, jak i poprzedzającego go baroku (racjonalizmu).I. Kwestie wyjściowe i główne tezy interpretacyjne1.1. Pojęcie ideałuZanim przystąpię do udzielania odpowiedzi na pytanie o to, czymbyło oświecenie, wyjaśnię znaczenie pojawiającego się w tytuleidea-łu2. Jest to o tyle istotne, że oświecenie u Kanta miało status nie idei,ale ideału właśnie. Posłużę się tu wyjaśnieniami udzielonymi przezKwestii idei i ideału poświęcił Kant znaczącą część rozważań poświęconychtranscendentalnej dialektyceKrytyki czystego rozumu:A567/B 595- A583/B 611(„Ideał czystego rozumu”). Korzystam z oryginału:Kritik der reinen Vernunft,Hrsg. H. Klemme, Hamburg 1998 (cyt. KrV).2144polityka a religia.indd 1442007-03-28 08:32:08Bóg i religia na tle kantowskiego ideału oświeceniasamego Kanta, który wyraźnie odróżniał idee od ideałów. Jeśli idzieo te pierwsze tj. idee to – zgodnie z jego wykładnią – tzw. pojęciarozumu „służące do pojmowania [Begreifen], pojęcia intelektu słu-żą do rozumienia (spostrzeżeń)” (A311). Idee, gdy zawierają cośnieuwarunkowanego, wtedy dotyczą wszystkiego, czemu wszelkiedoświadczenie podlega, jednak one same nigdy nie mogą być przed-miotem doświadczenia. Stosowanie idei jako pojęć rozumu jest za-wszetranscedentnetj. wykraczające poza możliwości doświadczeniaw odróżnieniu od stosowania kategorii, czyli pojęć intelektu, któreto pojęcie „z samej swej natury musi być immanentne, jako że sięogranicza jedynie do możliwego doświadczenia” (A327). Idea, pod-kreślał Kant, jest przede wszystkim takim pojęciem mającym źród-ło w rozumie, któremu nie odpowiada i nie może dorównać żadenprzedmiot dany poprzez zmysły. Najważniejsze określenia kategoriiidei znajdujemy we fragmencie drugiego wydaniaKrytyki czystegorozumu(B384), gdzie czytamy, że idee odnoszą się (jedynie pośred-nio) do poznania zdobytego poprzez doświadczenia, ale określonegopoprzezcałośćuwarunkowań. Nie są czymś wymyślonym, ale wyni-kają z natury samego umysłu i dlatego w konieczny sposób odnosząsię do całości stosowania intelektu. Wreszcie są one, jak powiedzianowcześniej, transcendentne i przekraczają całość wszelkiego możli-wego doświadczenia. Żaden pojawiający się w obszarze możliwegodoświadczenia przedmiot nie może adekwatnie dorównać transcen-dentnej wobec niego idei. Idea jest więc jakby horyzontem-granicąnaszego doświadczenia.Ideał natomiast nie jest pojęciem czysto rozumowym3, gdyż,oprócz elementów empirycznych, jako zasada regulatywna posia-da, powiada Kant: „siłę praktyczną”. Ideały ponadto „leżą u podsta-wy możliwości doskonałości pewnych działań” (A569/B597). IdeałyTo jest: mającym czysto rozumową genezę, w rozumie mającym swojeźródło.3145polityka a religia.indd 1452007-03-28 08:32:08Bogusław Paźsą pewnymi, istniejącymi tylko w myśli konkretyzacjami idei. Relacjapomiędzy nimi a ideami jest taka, że „jak idea dostarcza prawidła,tak ideał w określonym przypadku służy za prawzór (Urbild) pełnegookreślenia jego odtworzenia (Nachbild)”. Choć ideały nie posiadająrealnego istnienia, czyli w terminologii Kanta: istnienia przedmio-towego – egzystencji, to jednak nie są one czystym wymysłem (ensfictum).Pełnią faktycznie istotną rolę w naszym poznaniu, ponieważdostarczają nam nieodzownej miary (Richtmass) rozumu w postacipojęcia tego, co w swym rodzaju jest całkowicie pełne, aby przy jegopomocy ocenić stopień i określić braki w tym, co niepełne.1.2. Problematyczność określenia „filozofia oświecenia”W jednym ze swych podstawowych znaczeń „oświecenie” to tyle,co tendencje w kulturze i polityce mające na celu zdetronizować,wzorem rewolucji francuskiej, oprócz zastanego porządku społeczne-go i głównych zastanych instytucji, tradycyjne idee, zasady i wartości.Wśród nich ideą naczelną, mającą zostać zniesioną przez ruch oświe-ceniowy jest idea B oga oraz religia interpretowana przez przed-stawicieli oświecenia jako sfera zabobonnych praktyk (praejudicia)4.Tendencję tę Kant ujął lapidarnie: „Befreiung vom Aberglauben heißtAufklärung”5. Zatem oświecenie w odniesieniu do wiary chrześci-jańskiej da się krótko ująć, jak uczynił to kilka lat temu Jan PawełII, a mianowicie jako: „ruch sprzeciwu wobec wiary chrześcijańskiej,Zob. W. Schneiders,Aufklärung und Vorurteilskritik. Studien zur Geschichteder Vorurteilstheorie,Stuttgart-Bad Cannstatt 1983.5I. Kant,Kritik der Urteilskraft,Hrsg. H. Klemme, Hamburg 2001 (cyt. KU)§ 40, s. 175.4146polityka a religia.indd 1462007-03-28 08:32:08Bóg i religia na tle kantowskiego ideału oświecenia[jako] kontestację opierającą się na przesłankach racjonalistycznych”6.Wydaje się, że takie współczesne ujęcie oświecenia w pełni zgadza sięz zasadniczymi intuicjami osiemnastowiecznych oświeceniowców.1.3. Źródłowy, filozoficzno-polityczny sens kategorii oświeceniaChoć niektórzy historycy skłonni są sytuować początek oświece-nia w okresie działalności Kartezjusza czy nawet w czasach renesansu,to jednak sam termin „oświecenie” wszedł do słownika filozofii do-piero za sprawą Kanta. Królewiecki filozof był mianowicie autoremkrótkiego tekstu pt.Co to jest oświecenie?7, który został przez niegozredagowany we wrześniu 1784 roku, a więc kilka miesięcy po edy-cji podobnego tekstuCo znaczy oświecać?Mojżesza Mendelssohna(1729-1786)8. Tekst Kanta był odpowiedzią na publiczną dyskusję,w jakiej wziął udział m.in. austriacki filozof Karl L. Reinhold (1758-1823)9, autor tzw. immanentystycznej zasady świadomości i radykal-ny członek-aktywista (początkowo jezuita) wielu lóż masońskich.Jan Paweł II,Nowe spojrzenie na zjawisko oświecenia. Do uczestników mię-dzynarodowego spotkania na temat „Oświecenia dzisiaj”,w: Oświecenie dzisiaj.Rozmowy w Castel Gandolfo, red. K. Michalski, Warszawa1999, s. 217.7Beantwortung der Frage: Was ist Aufklärungukazał się w 1784 r. w drugimtomie BerlinerMonatschrift,s. 481-494. Więcej w tomie:Was ist Aufklärung?Beiträge aus der Berlinischen Monatsschrift,Hrsg. v. M. Albrecht und N. Hinske,Darmstadt (19731) 19904.8Tegoż, W kwestii:Co znaczy oświecać?,przeł. T. Małyszek, R. Kuliniak, w:PrincipiaXLIII-XLIV (2005-2006), s. 227-230 oraz R. Kuliniak, Małyszek,Notawstępna do przekładu rozprawy Mosesa Mendelssohna Uber die Fragm.: Was heißtaufklaren?,tamże, s. 221-226.9Gedanken über Aufklärung,w:Der Teutsche Merkur,Julius 1784, s. 3-22.6147polityka a religia.indd 1472007-03-28 08:32:09zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl hannaeva.xlx.pl