13. TEORIA KSZTAŁCENIA I WYCHOWANIA W KLASIE SZKOLNEJ, OGÓLNE

TEORIA WYCHOWANIA I KSZTAŁCENIA W KLASIE SZKOLNEJ

Teoria wychowania jest jedną z podstawowych dyscyplin pedagogicznych do których oprócz niej zalicza się m.in. pedagogikę ogólną , dydaktykę(nazywaną teorią nauczania, kształcenia), pedagogikę porównawczą ,społeczną i  specjalną oraz historię wychowania  i oświaty. Głównym przedmiotem zainteresowań teorii wychowania jest wychowanie  w wąskim jego rozumieniu tj. kształtowanie postaw i innych cech osobowości dzieci i młodzieży łącznie ze stwarzaniem im warunków ułatwiających samokształcenie . Teorie wychowania interesuje szczególnie rozwój moralny, społeczny, kulturalny i fizyczny dzieci i młodzieży mniej rozwój umysłowy w procesie uczenia się czym zajmuję się głównie dydaktyka.

Klasa szkolna jest zespołem składającym się z uczniów wzajemnie na siebie oddziaływających którzy różnią się zajmowanymi w niej pozycjami  i rolami oraz mają wspólny system wartości norm regulujących ich zachowanie w istotnych dla klasy sprawach. Stanowi ona zorganizowaną grupę społeczną której uczniowie reprezentują podobny poziom umysłowy i stopień rozwoju fizycznego, jak również przejawiają podobne potrzeby i zainteresowania

Podstawowe pojęcia teorii wychowania:

Wychowanie jest to świadomie organizowana działalność społeczna, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznawaniem rzeczywistości i umiejętnością oddziaływania na nią, jak i stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi jego przekonań, postaw, układu wartości i celów życia .

Socjalizacja-jest to ogół procesów nabywania pod wpływem otoczenia społecznego, dyspozycji psychicznych czyniących jednostkę zdolną do życia w społeczeństwie cywilizowanym (Szczepański,1970, s. 94).

Kształcenie-czyli nauczanie, to działanie zmierzające do trwałej modyfikacji , ukształtowania lub rozwinięcia w osobowości jednostki dyspozycji instrumentalnych, a więc wiedzy, umiejętności inteligencji , uzdolnień i nawyków sprawnościowych.

Samowychowanie- jest rodzajem wychowania. Mówimy o nim wtedy gdy jednostka podejmuję czynności wychowawcze sama względem siebie, a więc określa cele wychowania, ustala zadania , dokonuję wyboru metod postępowania oraz poddaję je własnej wewnętrznej kontroli i ocenie. Samowychowanie jest zawsze następstwem wcześniejszych wpływów zewnętrznych i z tego względu ma charakter wtórny. Jednostka stawia sobie samej cele i zadania oraz stosuję te metody pracy nad sobą i kryteria oceny siebie, które jej wcześniej przyswojono.

Dydaktyka- teoria nauczania, kształcenia . Jest jedna z podstawowych nauk pedagogicznych której przedmiotem jest kształcenie ludzi, a więc wszelkie nauczanie innych uczenie się, niezależnie od tego czy odbywa się ono w szkole poza szkoła czy w codziennych sytuacjach życiowych. Zajmuję się badaniem działalności osób nauczających i uczących się celów treści oraz metod środków i organizacji kształcenia . Bada ona zachowania celowe nauczycieli i uczniów, tzn. te które zmierzają do dokonania jakiś zmian w uczniach.

Podstawowe pojęcia dydaktyki/ teorii kształcenia:

·         Uczenie się- nabywanie wiedzy, tzn. wiadomości, sprawności i postaw; czynny proces przyswajania, przetwarzania i tworzenia wiedzy, zmierzą do realizacji określonego celu  jest procesem ukierunkowanym na wynik, może być okazjonalne (niezamierzone) lub celowe (zamierzone,

·         Nauczanie-jest organizowaniem uczenia i kierowaniem uczenia się ucznia które ma doprowadzić do pożądanych wyników. Zachodzi w różnorodnych formach, zarówno w naturalnych warunkach jednostki np. w rodzinie jak i w specjalnie powołanych do tego instytucjach. Nauczanie jak i uczenie się może występować w postaci czynności okazjonalnych, intuicyjnych jak i wówczas, gdy jest systematycznym, planowanym, bezpośrednim, kierowaniem procesem ucznia się. Wg Okonia nauczanie jest to organizowanie i bezpośrednie kierowanie uczeniem się. Umożliwia one nabywanie wiedzy i umiejętności, jak i rozwijanie zdolności i zainteresowań oraz ukształtowanie postaw moralnych i cech charakteru

·         Kształcenie

·         Wychowanie

Szkoła jest podstawową  instytucją oświatowo –wychowawczą . Zajmuje się kształceniem i wychowywaniem dzieci, młodzieży i dorosłych, stosownie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań oraz koncepcji oświatowo-programowych. Nieodłączną częścią szkoły jest klasa, która w momencie rozpoczęcia roku szkolnego, zwłaszcza gdy uczniowie nie znają się bliżej – stanowi ona zbiorowisko obcych sobie jednostek. Pozostając ze sobą w mniej lub bardziej zażyłych kontaktach, uczniowie poznają się coraz lepiej . Nawiązują się między nimi więzi społeczne, powstają stosunki koleżeńskie i przyjacielskie a także różnego rodzaju zatargi i intrygi .Zadaniem wychowawcy klasowego i uczących klasę  nauczycieli jest poddawanie jej członków oddziaływaniu dydaktycznemu i wychowawczemu, opartemu na programie nauczania i wychowania . Każda klasa pracuję zgodnie z przeznaczonym dla wszystkich rocznym planem nauczania który jest realizowany zgodnie z programem. Przy czym program każdego przedmiotu dzieli się na tematy, jednostki treściowe opracowywane na lekcjach. Lekcje jako podstawowe formy w ramach których realizuję się proces nauczania, uczenia odgrywają istotną rolę w edukacji uczniów dlatego ważne jest doskonalenie i zwiększanie ich efektywności. Doskonalenie lekcji należy do nauczyciela i jego twórczej inwencji. Lekcja powinna przynosić wyniki w zakresie kształcenia jak i wychowania. Jest ona głównym miejscem oddziaływania na młodzież .

Klasa szkolna w miarę zżywania się uczniów w toku zajęć lekcyjnych, a zwłaszcza w wyniku kontaktów i współpracy poza lekcjami przekształca się z jednostki organizacyjnej w grupę społeczną , w której tworzą się określone normy i wzory zachowania oraz określona struktura stosunków  społecznych. W strukturze klasy szkolnej podstawowe znaczenie mają relacje miedzy nauczycielami a uczniami, jak i między samymi uczniami. Relacje obojętne w których nauczyciel nie interesuję się zbytnio uczniami, wynikami ich pracy i nie dba o ich dobre samopoczucie oddziałuje  destruktywnie na proces dydaktyczny, osłabiając motywację uczniów do nauki, takie relację mogą również ujemnie wpływać na współżycie samych uczniów.Klasa występująca z reguły jako grupa robocza bywa zorganizowana dla ściśle określonych celów dydaktycznych i wychowawczych. Są to cele które mają spełnić najżywotniejsze potrzeby społeczne. Chodzi o to, aby zapewniały stały rozwój uczniów pod względem działalności społecznej, intelektualnej, politycznej, ideowej, kulturalnej. Aby osiągnąć takie cele klasa nie może być jedynym terenem pracy pedagogicznej nauczyciela. Wynika to przede wszystkim z podstawowych zadań, jakie stoją przed współczesną szkoła. Jednym z takich zadań jest przygotowanie uczniów do zaangażowanego uczestnictwa społecznego zarówno w społeczności małej (np. klasa, organizacja szkolna, szkoła) jak i wielkiej tj. w skali miasta, gminy województwa. Zadanie takie łącznie z przygotowaniem uczniów do twórczego wykonywania pracy zawodowej i do aktywnego ich udziału w życiu społecznym może być możliwe przy uruchomieniu wpływów wychowawczych szkoły. Błędem byłoby ograniczenie tych wpływów wyłącznie do klasy szkolnej. Realizując w niej określone zadanie wychowawcze nie należy zapominać się że jest ona integralną częścią szkoły, że do niej należy i że miarą jej osiągnięć dydaktyczno-wychowawczych są wyniki, jakimi poszczycić się może cała szkoła. Jednym z ważnych czynników wychowawczych na terenie klasy i szkoły jest samorządność uczniów. Polega ona na samodzielnym i niezależnym wykonywaniu przez uczniów zadań, ważnych z punktu  widzenia ich własnych interesów jako członków społeczności szkolnej. Kojarzy się ona na ogół z ich naturalnym, nie wymuszonym przez nikogo współudziałem i współpracą. U podstaw takiego współdziałania leżą wspólne zainteresowania i potrzeby uczniów. Samorządność odpowiednio zinstytucjonalizowana nosi nazwę samorządu szkolnego lub uczniowskiego. Jeden i drugi spełnia doniosła funkcję wychowawczą. Samorząd jest także metodą wychowawczą i to metodą bez której trudno byłoby o dobrze przygotowanie uczniów do czynnego uczestnictwa w życiu społecznym , zawodowym i kulturalnym.

Ważną rolę w wychowaniu odgrywają metody wychowania. Rozumiane jako ogół systematycznie stosowanych sposobów postępowania wychowawczego lub powtarzalne czynności zmierzające  do urzeczywistnienia celów, jakie stawia sobie wychowawca (wg Okoń).Metody wychowania dzielimy na:

Metoda modelowania –nazywana również metodą przykładu lub działania własnym przykładem, nazywana również uczeniem się przez naśladownictwo.

Metoda zadaniowa-Polega ona na powierzaniu dzieciom i młodzieży konkretnych zadań, których wykonywanie prowadzi do konkretnych zmian ich zachowań i postawa pożądanych z wychowawczego punktu widzenia, a także do wzbogacania ich wiedzy i doświadczeń w określonej dziedzinie działalności.

Metoda perswazyjna-polega na uświadamianiu dzieciom i młodzieży różnych obowiązków i powinności jakie mają wobec społeczeństwa innych ludzi i samych siebie oraz na przypominaniu im przysługujących im praw.

Metoda nagradzania-wzmacniania pozytywnego polegająca na promowaniu zachowań pożądanych z wychowawczego punktu widzenia za pomocą udzielania pochwał lub przyznawania nagród.

Metoda karania-metoda wzmocnień negatywnych jest sposobem oddziaływania wychowawczego za pomocą świadomie stosowanych kar celem zapobieżenia zachowań niezgodnych z obowiązującymi w życiu normami

Metoda oddziaływań grupowych-polegają na aktywizowaniu dzieci i młodzieży w działalności zespołowej i samorządowej w tym organizowanie z ich pomoca róznego rodzaju zajęć łącznie z lekcjami.

Metoda organizowania działalności samorządowej-polega na umożliwianiu wzmożonego współudziału w decydowaniu o wspólnych sprawach i wykonywaniu prze nich konkretnych działań zgodnych z powziętą wcześniej decyzją.

Metoda współudziału uczniów w organizowaniu lekcji-planowanie lekcji, przygotowanie , prowadzenie i ocenianie.

Oprócz metod wychowania możliwe do zastosowania wobec dzieci i młodzieży są różne techniki oddziaływań wychowawczych. Zaliczamy do nich:

1.Techniki wymiany opinii które mają na celu głównie pogłębienie relacji dzieci i młodzieży ich współżycia i współdziałania oraz ich lepsze poznanie. Na techniki wymiany opinii składają się takie techniki wychowania jak: technika „burzy mózgów”, technika decyzji grupowej, technika sondażu opinii, technika swobodnej ekspresji słownej i technika kontaktów międzyludzkich. 

Technika burzy mózgów- ta technika umożliwia uczniom zgłaszanie własnych pomysłów dotyczących konkretnej sprawy. Odbywa się to w sposób całkowicie swobodny i nieskrępowany. Unika się jednak celowo uzasadniania czy komentowania przedstawionych pomysłów.

Technika decyzji grupowej- Jest to technika pomocna w przyswajaniu klasie określonych norm współżycia i współdziałania. Pomaga ona zwłaszcza w przezwyciężaniu sprzeczności (regulamin a normy społeczne, obowiązujące w nieformalnym nurcie życia). Ogranicza się w ten sposób przejawy nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży. Chodzi tu przede wszystkim o: wzajemne uprzedzenia, spóźnianie się na zajęcia, przeszkadzanie w wprowadzeniu zajęć, nieporządek w klasie.

Technika sondażu opinii -jest próbą uprzystępnienia jednemu z uczniów klasy jak widzą go koledzy(koleżanki). Szczególną uwagę przywiązuję się do sondaży pozytywnych opinii. W ten sposób zwiększa się poczucie własnej wartości i zdobycie nowych przyjaciół. Może to być opinia wyłącznie pozytywnych cech, ale też pozytywnych i negatywnych

Technika swobodnej ekspresji słownej-nazywana techniką swobodnych tekstów lub techniką twórczości literackiej czy poetyckiej. Polega na umożliwieniu dzieciom swobodnego wyrażania swoich myśli uczuć w postaci utworu pisanego, a następnie na wspólnym omawianiu i doskonaleniu go. Umożliwia ona lepsze poznawanie uczniów, jest także urozmaiceniem lekcji.

Technika kontaktów między ludzkich -składa się na nią pewny rodzaj ćwiczeń mających na celu rozwijanie umiejętności uczniów w uważnym słuchaniu swych rozmówców, umożliwienie im nabycia doświadczeń w nawiązaniu bliskich kontaktów z innymi ludźmi i zapoznanie uczniów z zasadami poprawnego porozumiewania się oraz przyswajaniem im tych zasad.

2. Techniki oparte na dramatyzacji- odwołujące się do organizowania różnych akcji scenicznych wraz z dialogiem. Zaliczamy do nich:

Technika socjodramatyczną- polega ona na wspólnym omawianiu problemów nurtujących młodzież i spontanicznym jej odegraniu w postaci scenki. Spontanicznie ukazywane są panujące w grupie relacje, brak należytego współżycia i współdziałania, które utrudniają wykonywanie jakichś działań.

Technika gier dramatycznych-nazywana zabawą w teatr . Obejmuje ona szereg spraw które młodzież może się spotkać w dalszym życiu. Uwzględnia się tu problemy o szerszym znaczeniu społeczno- kulturowym. Np. zachowywania się uczniów poza szkoła,”

Technika dramy-jest sposobem organizowania sposobu uczenia się jak i sposobie rozwijania osobowości dzieci i młodzieży, . Polega na odgrywaniu scenek konfliktowych , wymyślanych bądź zapożyczonych z literatury. Jest to sposób organizowania procesu uczenia się, jak również sposób wielostronnego rozwijania osobowości dzieci, technika ta przyczynia się do zmiany ich zachowania i myślenia dzieci. Techniki dramy wzbogacają wyobraźnię i wrażliwość, uczą otwartości w kontaktach z innymi i współpracy w grupie.

3.Techniki wzmacniania pozytywnego i negatywnego:

Technika wzmacniania pozytywnego:

Polegają na odwoływaniu się do pochwał i nagród w ściśle określony sposób, tj. w w  zależności od każdego z możliwych ich rodzajów.

Są to: technika bezpośredniej gratyfikacji, technika zawierania kontaktu, technika sugestywnej gratyfikacji.

Techniki wzmacniania negatywnego:

- technika szybkiej interwencji -> stanowi próbę natychmiastowego reagowania wychowawcy na niewłaściwe zachowanie. Reakcja może być różna, ale dzieci są dokładnie o niej informowani. Np. stukanie długopisem o stół, milknięcie wychowawcy, podniesienie ręki.

- technika stosownego upomnienia -> polega na dyskretnym i w miarę serdecznym zwracaniu uwagi na niestosowne zachowanie. Zaleca się upominanie łagodnym tonem, czasem nawet błagalnym lub żartobliwym.

- technika potrąconych punktów -> jest równoznaczna z przydzielaniem dziecku określonej liczby punktów, które można utracić na skutek niestosownego zachowania.

- technika chwilowej izolacji -> polega na krótkotrwałym i uprzednio zapowiedzianym zawieszeniu ucznia w zajęciach z powodu np. utrudnienia ich prowadzenia. Stosowana może być jedynie wobec dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych.

4.Techniki oddziaływań niewerbalnych

Technika swobodnej ekspresji

Technika ta stanowi samorzutne uzewnętrznianie swych przeżyć, doświadczeń i wiedzy o otaczającym nas świecie za pomocą rysowania, malowania, lepienia i wycinania. Umożliwia lepsze wyrażenie przez dzieci swych myśli i uczuć, dotyczących wielu nurtujących ich problemów. 

Technika ignorowania zachowań nieporządanych :

Polega ona na bagatelizowaniu przez wychowawcę drobnych i szybko przemijających uchybień wychowanka. Należą do nich takie zachowania jak: chwilowa dekoncentracja, wyglądanie przez okno, zagadywanie koleżanki, zerkanie na zegarek. 

5. Metoda organizowania czasu wolnego

Umożliwia korzystanie dzieciom z godziwego wypoczynku.

Techniki rekreacji kulturalno-rozrywkowej

- techniki rekreacji biernej -> jest to m.in. oglądanie telewizji, słuchanie muzyki, czytanie książek, chodzenie do kina, muzeum, teatru czy na wystawy.

- techniki rekreacji czynnej -> organizowanie gier, zabaw ruchowo- zręcznościowych, dydaktycznych, typu harcerskiego, towarzyskich, stolikowych, a także imprez czy uroczystości, z udziałem dzieci i młodzieży.

Techniki rekreacji twórczej

Obejmują ona szeroki zakres różnego rodzaju zajęć:

-zajęcia plastyczne: rysowanie, malowanie, prace z różnych materiałów i tworzyw

- zajęcia techniczne i konstrukcyjne o charakterze zabawowym albo praktyczno – użytecznym: drobne naprawy sprzętu domowego, rowerów, montowanie, budowanie modeli samolotów.

- zajęcia umuzykalniające, które pozwalają na organizowaniu zespołów śpiewawczych, tanecznych i orkiestrowych, koncertów życzeń, nagrywanie na płyty, organizowaniu turniejów muzycznych

Do form tego rodzaju zalicza się też fotografowanie, pisanie listów, pamiętników, wierszy. Dzięki tym technikom można odzyskać pewność siebie i uwierzyć, że jest się pożytecznym. Wyrabiają umiejętności manualne i kształtują poczucie piękna.

Techniki rekreacji fizycznej:

Te techniki służą dobremu samopoczuciu i zdrowiu fizycznemu. Polegają głównie na organizowaniu takich form rekreacji jak:

- wycieczki piesze i rowerowe (rajdy, biwaki)

- gry i zabawy sportowe lub ćwiczenia ruchowe

- zabawy i gry terenowe, obejmujące pokonywanie przeszkód, zdobywanie umiejętności poruszania się i orientowania w terenie

Techniki rekreacji przez działalność społeczną:

Mają one na celu przyswajanie przez dzieci zachowań podporządkowanych dobru wspólnemu, w tym zachowań altruistycznych.

Polegają m.in. na:

- podejmowaniu pracy przez rówieśników, którzy potrzebują konkretnej pomocy lub wsparcia moralnego np. w nauce lub w rozterkach życiowych

- udzielaniu pomocy osobom chorym, kalekim i starym (robienie zakupów)

- opiekowaniu się zwierzętami domowymi (wyprowadzanie, dbałość o czystość, dokarmianie)

- obsłudze sanitarnej w czasie organizowanych imprez, wycieczek i rajdów.

Natomiast w kształceniu ważną rolę odgrywają metody nauczania.  Wg Okonia jest to systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia , w celu spowodowania założonych zmian w osobowościach uczniów. Stosowane we współczesnej szkole metody nauczania podzielić można na pięć zasadniczych grup:

1. Metody podające (wykład informacyjny; pogadanka; opowiadanie; opis; prelekcja; anegdota; odczyt; objaśnienie lub wyjaśnienie);
2. Metody problemowe (wykład problemowy; wykład konwersatoryjny; klasyczna metoda problemowa; aktywizujące ,metoda przypadków; metoda sytuacyjna; inscenizacja; gry dydaktyczne: symulacyjne, decyzyjne, psychologiczne; seminarium; dyskusja dydaktyczna: związana z wykładem, wielokrotna, okrągłego stołu, burza mózgów, panelowa,
3. Metody eksponujące (film; sztuka teatralna; ekspozycja; pokaz połączony z przeżyciem);
4. Metody programowane (z użyciem komputera; z użyciem maszyny dydaktycznej; z użyciem podręcznika programowanego);
5. Metody praktyczne (pokaz; ćwiczenia przedmiotowe; ćwiczenia laboratoryjne; ćwiczenia produkcyjne; metoda projektów; metoda przewodniego tekstu).

7

M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza,, Impuls’’,  Kraków 2003, s.15-16

M .Łobocki, Wychowanie w klasie szkolnej, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985, s. 14-15

W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984, s. 347-348

H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976, s.28-29

...