13 konspekt. Litwa i Rumunia, Stosunki Międzynarodowe, Polska Polityka Zagraniczna

Konspekt zajęć z przedmiotu

Polska polityka zagraniczna w XX wieku

Prowadzący zajęcia:

mgr Lucyna Czechowska

Kontakt:

lc@doktorant.umk.pl

Termin:

5.01

Miejsce:

s. 31

Temat zajęć:

Stosunki polsko-litewskie

Pytania faktograficzne:

1. Kiedy i w jakich okolicznościach Litwa odzyskała swoją niepodległość?

(- Podczas I wojny światowej Litwa od 1915 znajdowała się pod okupacją niemiecką. W 1917 powstała litewska rada narodowa Taryba (przewodniczący A. Smetona)

- Taryba - Rada Litewska ogłasza w Wilnie niepodległość 16 02 1918r. Państwo Litewskie powstaje na terenach aktualnie okupowanych przez Niemcy i jest od nich początkowo uzależnione. (Obawiano się polonizacji i sprowadzenia do marginalnej roli we wspólnym państwie. Związek z ziemiami białoruskimi też nie wchodził w rachubę, gdyż w takim układzie, Litwini byliby mniejszością we własnym państwie. Celem władz Litwy było utworzenie państwa obejmującego ziemie etnicznie Litewskie plus Wileńszczyzna i okręg Kłajpedy.)

- Po wycofaniu się Niemców o te tereny rywalizują bolszewicy i Polacy. Dochodzi do starć zbrojnych, które przeradzają się w regularną wojnę, w początkowym okresie pomyślną dla strony polskiej.

- Tocząca się wojna domowa w Rosji, pomiędzy bolszewikami a białymi miała rozstrzygnąć o stosunku Wielkiej Brytanii i Francji do granic na wschodzie. Tymczasowo, Rada Najwyższa Ligi Narodów określiła linię oddzielającą strefy działania wojsk Polskich i Litewskich. Biegła ona Niemnem i wzdłuż linii kolejowej Grodno-Wilno-Dynenburg, która pozostała po stronie Polskiej. Była to tzw. Linia Focha.

- Przeciw Tarybie i rządowi wystąpiła probolszewicka lewica, i po wkroczeniu na Litwę Armii Czerwonej utworzyła 1919 Litewsko-Białoruską Republikę Socjalistyczną (zw. Litbieł) ze stolicą w Wilnie.

- W III 1919 wojska Taryby, wspierane przez ochotników niemieckich, przystąpiły do ofensywy przeciw komunistom, a do Wilna IV 1919 wkroczyły polskie wojska. (Dnia 22 04 1919 roku Naczelnik Państwa polskiego Józef Piłsudski wydaje odezwę do ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W odezwie tej gwarantował miejscowej ludności samodzielne wypowiedzenie się co do przyszłości tych ziem) Po zwycięstwie nad bolszewikami władzę na Litwie przejął VIII 1919 rząd Taryby.

- Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej 1919–21 rząd Rosji 1920 przekazał Litwie zdobyte wcześniej Wilno. Sytuacja polityczna zmieniła się wraz z ofensywą armii bolszewickiej. Wojska Tuchaczewskiego zaczęły wypierać Polaków z ziem białoruskich i litewskich. 14.07.1920 roku zajęli Wilno, 20 lipca Grodno.
Bolszewicy ”wielkodusznie” oddali Litwie okręg wileński w podpisanym 12.07.1920 roku układzie pokojowym. W zamian Litwa zezwoliła sowietom na przemarsz wojsk przez Wileńszczyznę i wspierała ich w wojnie z Polską. Groźba zagłady państwa polskiego zmusiła ówczesnego premiera Grabskiego do podjęcia niekorzystnych ustaleń na konferencji w Spa. W zamian na obietnice wsparcia politycznego i dostaw amunicji zgodził się on na oddanie Wilna Litwinom. Sytuacja zmieniła się po odparciu bolszewików spod Warszawy i pokonaniu ich w bitwie nad Niemnem. Sporne ziemie dostały się pod polską kontrolę.

- W X 1920 w wyniku akcji zbrojnej gen. L. Żeligowskiego, który na polecenie J. Piłsudskiego zaatakował wojska litewskie, została utworzona Litwa Środkowa (Wilno z okręgiem), 1922 włączona do Polski. Rząd litewski ogłosił, że Wilno nadal pozostaje stolicą Litwy, na tymczasową stolicę wyznaczono Kowno.)

2. Jaki był przebieg sporów terytorialnych pomiędzy Polakami a Litwinami w okresie odrodzania się ich państwowości po I wojnie światowej?

(Piłsudski chciał unii lub federacji, wtedy Wilno po stronie litewskiej, ale jeśli niepodległe państwo litewskie to chciał Wileńszczyznę dla Polski.

- podczas wojny polsko-bolszewickiej Armia Czerwona zajęła wcześniej kontrolowane przez Polaków Wilno i Grodno i przekazała Litwinom specjalnym układem. Pozwalali Rosjanom na przemarsz a nawet atakowali wycofujące się polskie oddziały, choć oficjalnie wobec wojny neutralność.

- tzw. Bunt Żeligowskiego, już po wycofaniu się Armii Czerwonej, upozorowany przez Piłsudskiego, aby nie wyjść na agresora. Liga Narodów mediowała, ale bez rezultatu.

- Polscy mieszkańcy Wileńszczyzny proklamowali utworzenie Litwy Środkowej z parlamentem. Sejm Wileński w III.1923 oficjalnie ogłosił przyłączenie do Polski. Francja i WB niezadowolenie. Litwa nie uznała tego i zerwała wszelkie kontakty. Wrogość i stan wojny pomiędzy państwami. Granice zatwierdzila Rada Ambasadorów w III.1923)

3. Kiedy i w jakich warunkach przywrócono polsko-litewskie stosunki dyplomatyczne?

(Po polskim ultimatum w 17 III. 1938 roku, 19 Litwini je przyjmują. Zastrzelony został polski strażnik graniczny, rząd w Kownie obawiał się interwencji zbrojnej.)

4. Jak wyglądały stosunki polsko-rumuńskie w dwudziestoleciu międzywojennym?

(po pierwsze: ZSRR miał pretensje o nasze kresy i o rumuńską Besarabię więc mieliśmy z Rumunami wspólny problem

Sojusz polsko-rumuński 1921-1940. Zawarty 3 III 1921 r. w Bukareszcie w formie „konwencji o przymierzu odpornym", uzupełnionej tajną konwencją wojskową.

Postanowienia: Zawierał zobowiązania stron do świadczenia sobie wzajemnej pomocy w razie niesprowokowanego ataku na granicach wschodnich (tj. ze strony ZSRR), koordynacji ich polityki wschodniej, niezawierania odrębnego pokoju bądź zawieszenia broni w razie wojny na wschodzie, ani też przymierza z państwem trzecim bez zgody partnera. Porozumienie wojskowe stanowiło o konieczności natychmiastowej mobilizacji sil państwa nie atakowanego w przypadku gdyby druga ze stron została zaatakowana w warunkach casus foederis, rozszerzając ten obowiązek także na sytuację w której partner poczułby się zmuszony koncentracją wrogich wojsk u swych granic do ogłoszenia mobilizacji. Czas trwania ratyfikowanego 18 VII 1921 r. aliansu określono na 5 lat. Te ostatnie postanowienia uległy zmianie 16 IX 1922 r., gdy w zmodyfikowanym tekście podpisanej wówczas nowej konwencji wojskowej obowiązek mobilizacji wojsk państwa które nie zostało zaatakowane zastąpiono zobligowaniem go do podjęcia działań zbrojnych.

Nie powiodły się natomiast podejmowane w latach 1923-1924 próby przekształcenia bilateralnego porozumienia Polski i Rumunii w trójstronny układ polsko-francusko-rumuński.

Kolejną wersję wiążącego Warszawę i Bukareszt układu sojuszniczego podpisano 26 III 1926 r., części politycznej nadając tym razem nazwę „traktatu gwarancyjnego", konwencji wojskowej - „arrangements techniques". Państwa-sygnatariusze zobowiązane zostały do wzajemnej obrony przed wszelką napaścią z zewnątrz, samo zaś porozumienie powiązano z systemem Paktu Ligi Narodów. Część militarna układu nadal przewidywała podjęcie ścisłej kooperacji jedynie w razie ataku ze wschodu, czyniąc przystąpienie drugiej ze stron do wojny w warunkach casus foederis automatycznym, oraz obligując ją do udziału w konflikcie w sposób „realny i czynny". Konwencję polityczną przedłużono, nie wprowadzając w jej tekście większych zmian, 15 I 1931 r.; podpisanie zmodyfikowanych „arrangements techniques" nastąpiło 30 VI 1931 r. Precyzowały one wzajemne zobowiązania, przewidując m. in. przystąpienie do wojny w przypadku ataku na granicę wschodnią jednego bądź obu państw nawet w przypadku uprzedniego zaangażowania w walkę z innym przeciwnikiem, zaś w razie gdyby atakującym nie był ZSRR udzielenie zaatakowanemu partnerowi ułatwień w zakresie zaopatrzenia, transportu i tranzytu. Zawarty układ miał obowiązywać przez pięć lat, ulegając automatycznemu przedłużeniu w razie gdyby nie zostały uprzednio wypowiedziane, co wszakże w r. 1936 nie nastąpiło.

W latach 1932-1936 sojusz polsko-rumuński przeżywał kryzys, spowodowany początkowo negatywną reakcją Bukaresztu wobec faktu zawarcia przez Polskę paktu nieagresji z ZSRR bez uwzględnienia interesów nie potrafiącego się zdobyć na podobny krok alianta, a następnie stopniowym odchodzeniem tej stolicy od pryncypiów zawartego z Polską przymierza w okresie dominacji politycznych wpływów ministra spraw zagranicznych Nicolae Titulescu. Jego usunięcie w VIII 1936 r. przyniosło odnowę wzajemnych związków. W ramach wznowionych konferencji międzysztabowych (ostatnia: 30 V-2 VI 1938 r.) kontynuowano wspólne studia operacyjne, opracowywanie zagadnień współpracy materiałowej, unifikacji uzbrojenia i sprzętu, kwestii transportu, tranzytu itp.; sojusznicy prowadzili też współpracę wywiadowczą, a polski przemysł zbrojeniowy lokował na rynku partnera poważne dostawy sprzętu wojskowego.

Wiosną 1939 r. strona rumuńska podjęła próbę rozszerzenia zakresu obowiązywania sojuszu wedle formuły erga omnes. Zamysł ten został jednak odrzucony w Warszawie, gdzie uznano iż polska asysta nie jest Rumunii potrzebna w razie konfliktu z Węgrami zaś wojskowe wsparcie z jej strony dla zaangażowanej w wojnę z Rzeszą Rzeczypospolitej byłoby iluzoryczne.

5. Jak zachowały się władze rumuńskie wobec strony polskiej po wybuchu II wojny światowej?

(Rozkaz udawania się na przedmurze rumuńskie.

6 IX 1939 r. Rumunia oficjalnie ogłosiła neutralność w toczącym się konflikcie, godząc się wszakże na tranzyt przez swe terytorium dostaw kierowanego do Polski sprzętu wojskowego. 17 września, w obliczu agresji ZSRR polski minister spraw zagranicznych Józef Beck zwolnił w imieniu swego rządu stronę rumuńską ze zobowiązań sojuszniczych, licząc na udzielenie przez nią prawa przejazdu udającym się na Zachód naczelnym władzom RP. Te ostatnie zostały jednak po przekroczeniu rumuńskiej granicy internowane. Bukareszt nie akredytował swego przedstawiciela przy uformowanym we Francji emigracyjnym polskim rządzie gen Władysława Sikorskiego, lecz umożliwiał prowadzenie na terytorium Rumunii działalności polskich przedstawicielstw dyplomatyczno-konsulamych. Stan taki utrzymywał się do 4 XI 1940 r., kiedy to placówki te zostały na żądanie rumuńskich władz zlikwidowane. Było to równoznaczne z zerwaniem oficjalnych stosunków między niedawnymi sojusznikami.

Rumuni traktowali nas dobrze, a jeśli pojawiały się utrudnienia z ich strony, to tylko w wyniku nacisku Niemców poza tym rumuńskie władze bardzo przymykały oko na ucieczki tych Polaków, którzy chcieli się przedostać do armii na Zachodzie no i ukazany jest trend spadkowy - tzn. że im bliżej końca wojny, tym gorsze było wsparcie materialne ze strony Rumunów dla Polaków.

Rumunii byli naszymi sojusznikami, ale od 1938 coraz bardziej ulegali wpływom Niemców i to Niemcy przycisnęli ich, żeby Polaków internować a od 1940 w ogóle w Rumunii władzę objął rząd otwarcie proniemiecki)

6. Jakie były wojenne losy ziem litewskich oraz ich powojenny status?

(- W VIII 1939 na mocy paktu Ribbentrop–Mołotow Litwę włączono początkowo do niemieckiej, z we wrześniu do sowieckiej strefy wpływów (Ostatecznie ponieważ armie niemieckie znacznie przekroczyły na wschodzie ustaloną linię podziału Polski na Wiśle i Sanie, w ramach rekompensaty Hitler oddał Litwę w radziecką strefę wpływów).

- 18 IX 1939 ZSRR przekazał formalnie Litwie obszar Wilna, ale wojsko i administracja przejęły je dopiero 27 X 1939, do 15 VI 1940 miasto pod okupacją litewską, a później znów radziecką do 23 VII 1941. 10 października ZSRR przekazuje Litwie zachodnią część województwa wileńskiego z Wilnem, w zamian za udostępnienie baz wojskowych na Litwie

- Zgodnie z układem litewsko-sowieckim X 1939 do Litwy wcielono Wileńszczyznę, a Armia Czerwona otrzymała bazy na Litwie.

- Dokonując licznych prowokacji granicznych ZSRR wysunął wobec Litwinów ultimatum, żądając utworzenia baz sowieckich na terytorium republiki. VI 1940 armia radziecka rozpoczęła okupację Litwy.

- Wyłoniony wówczas tzw. sejm ludowy 21 VIII 1940 proklamował Litewską SRR. 3 VIII 1940 (na mocy uchwały Rady Najwyższej ZSRR) włączono ją do ZSRR.

- Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej 1941–45 ziemie litewskie były okupowane przez III Rzeszę. Okupacja niemiecka, dawała Litwie stosunkowo dużo wolności i praw. Z Niemcami współdziałały litewskie formacje wojskowe (szaulisi, Lietuvos Vietine Rinktyne — LVR) i policyjne (Sauguma), zwalczające partyzantkę polską (AK) i sowiecką. Niektóre z nich uczestniczyły w eksterminacji ludności żydowskiej (Ponary, Kowno).

- Latem 1944 Armia czerwona wyparła Niemców i przywróciła władzę radziecką, z którą do 1952 walczyły z partyzantką. Po wojnie władze kontynuowały politykę sowietyzacji i terroru. Przeprowadzona 1948–50 intensywna kolektywizacja rolnictwa wywołała opór społeczeństwa (także zbrojny) i była połączona z represjami (nowe masowe deportacje) i walką z Kościołem katolickim.)

7. Czego dotyczyła operacja „Ostra Brama”?

(Decyzja walki o Wilno zapadła na odprawie dowódców okręgów AK Wilno i Nowogródek w Warszawie, w dniu 12 czerwca 1944 r. Rozmijała się ona zupełnie z podstawową koncepcją "Burzy" tj. rozbijania tylnych straży wycofujących się Niemców, jednak była w pełni uzasadniona. Komenda Główna AK zdała sobie, bowiem sprawę z tego, że nie sposób grać roli gospodarza bez usadowienia się w wielkich miastach. A zatem zadecydowano, że walkę należy prowadzić nie poza wielkimi miastami, ale właśnie o nie.

Oddziały AK okręgów Wilno i Nowogródek, w sile ok. 15 tys. żołnierzy, pod dowództwem płk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka” w ramach Akcji „Burza” zadają Niemcom poważne straty. Największa z ich operacji, „Ostra Brama”, trwa blisko tydzień i przynosi wyzwolenie Wilna 13 lipca, we współdziałaniu z oddziałami sowieckimi. Po kilku dniach NKWD aresztuje polskie dowództwo i sztab. Sowieci rozbrajają otoczone polskie jednostki. Około 5 tys. żołnierzy, odmawiających wstąpienia do armii Berlinga, trafia do łagrów. Pozostali na wolności wracają do konspiracji lub przebijają się na zachód.)

8. Jak zachowali się Polacy wobec deklaracji suwerenności republik bałtyckich w 1989 roku?

(Uznali legalność władz lokalnych, ale nie od razu niepodległóść republik. Polscy parlamentarzyści nawet pojechali do Rygi i Wilna. Dopiero po nieudanym puczu Janajewa pełne poparcie. Ostrożna polityka dwutorowości.

18 maja 1989 roku Litwa ogłosiła deklarację suwerenności państwowej. 11 marca 1990 roku Litewska Rada Najwyższa proklamowała niepodległość Republiki Litewskiej - było to pierwsze państwo powstałe z rozpadu ZSRR. Rząd RP wydał 13 marca 1990 roku oświadczenie w sprawie deklaracji o przywróceniu państwa litewskiego, w której poparł realizację samostanowienia prowadzącego do uzyskania odrębnej państwowości. 26 sierpnia 1991 roku Minister Spraw Zagranicznych RP Krzysztof Skubiszewski wyraził gotowość Polski do nawiązania stosunków dyplomatycznych z Litwą, Łotwą oraz Estonią, co de facto oznaczało uznanie niepodległości tych państw. Wymiana listów między ministrami spraw zagranicznych Polski i Litwy w sprawie nawiązania stosunków międzypaństwowych nastąpiła w Wilnie 2 września 1991 roku; w trzy dni później - 5 września przywrócono stosunki dyplomatyczne między Rzeczypospolitą Polską a Republiką Litewską.

Nie są zorientowani w temacie aktów solidarności wyrażanych przez społeczeństwo polskie. W styczniu 1991 r. takiego poparcia udzielono w walce Litwy o niepodległość. Przejawem tego była zbiórka pieniędzy i stworzenie tymczasowej placówki dyplomatycznej w Zajeździe Napoleońskim w Warszawie. Obecnie należy dążyć do tego, by nasze narody i państwa na co dzień potrafiły przyjaźnić się tak, jak w minionych krytycznych momentach.)

9. Jakie były postanowienia traktatu dobrosąsiedzkiego oraz okoliczności jego zawarcia?

(Przewidywaną konsekwencją tego kroku b...