Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
Ad. A
Ćwiczenia rozwijające sprawność manualną
Ćwiczenia rozwijające sprawność manualną przeznaczone są dla dzieci:
- o słabej sprawności manualnej
- dyslektycznych nie mających zaburzeń sprawności manualnych, ale piszących w sposób nie sprzyjający osiągnięciu szybkiego tempa i utrwaleniu poprawnej pisowni
- leworęcznych i o nieustalonej lateralizacji
- które mają dostateczną sprawność rąk – jako ćwiczenia relaksacyjne, uspokajające i ćwiczące koncentrację uwagi
Celem ćwiczeń jest takie poprawienie tej sprawności, by dziecko mogło dostatecznie radzić sobie w czynnościach wymagających wykonywania drobnych, precyzyjnych ruchów ręki. A w szczególności by mogło pisać dostatecznie szybko i czytelnie.
Poprawienie sprawności manualnej jest możliwe tylko poprzez wykonywania różnorodnych zajęć ręcznych, a zwłaszcza rysunków. Najczęściej jednak dzieci z zaburzeniami manualnymi rysują bardzo mało i niechętnie. Trudności, jakie napotyka dziecko przy wykonywaniu precyzyjnych ruchów podczas rysowania nie sprzyjają rozbudzeniu zamiłowania do tej czynności, a niezadowalające efekty pracy mogą całkiem zniechęcić do działania. Dlatego bardzo szybko dziecko nabiera przekonania, że nie potrafi rysować i rezygnuje z prób przezwyciężania trudności. Taka postawa często jest utrwalana przez rodziców, którzy stwierdzają po prostu, że dziecko nie ma zdolności rysunkowych, tak samo jak oni, i na tym poprzestają.
W momencie, gdy zaczynamy pracę z dzieckiem o słabej sprawności rąk, najczęściej jest ono już całkiem zniechęcone do rysowania. Najlepiej więc zaczynać pracę wyrównawczą od innych rodzajów zajęć manualnych, np. lepienia z plasteliny lub malowania. Przełamaniu niechęci dziecka do prac ręcznych sprzyja zastosowanie na początku techniki plastycznej, dotąd nie stosowanej przez dziecko, np. malowanie grubym pędzlem i farbami klejowymi lub flamastrami. Bardzo ważne jest, by te pierwsze prace były dość łatwe do wykonania i dawały możliwość uzyskania ciekawych efektów plastycznych. Mogą to być na przykład duże barwne kompozycje malowane grubym pędzlem farbami klejowymi.
Usprawniając rękę dziecka musimy stopniowo przechodzić od zadań łatwych, prostych, do coraz trudniejszych, wymagających wykonywania coraz drobniejszych, precyzyjniejszych ruchów.
Na program rozwijający sprawność manualną składają się 3 zasadnicze grupy ćwiczeń:
1. Ćwiczenia rozmachowe, rozluźniające napięcie mięśniowe
2. Ćwiczenia usprawniające dłoń i końce palców
3. Ćwiczenia grafomotoryczne
1. Ćwiczenia rozmachowe, rozluźniające napięcie mięśniowe
U dzieci z zaburzoną sprawnością ruchową podczas wykonywania różnych czynności występuje bardzo duże napięcie mięśniowe często usztywniające rękę, a przez to uniemożliwiające dostateczne kierowanie ruchami. Napięcie to jest tym większe, im bardziej złożone i precyzyjne ruchy musi dziecko wykonywać.
W pierwszym okresie zajęć wyrównawczych musimy więc prowadzić ćwiczenia zmniejszające to napięcie, rozluźniające mięśnie. Muszą to być ćwiczenia, w których dziecko wykonuje duże ruchy całą ręką.
W tym okresie ćwiczymy najpierw proste ruchy poziome i pionowe oraz ruchy okrężne. Stopniowo dziecko wykonuje ruchy coraz pewniej. Następnie przechodzimy do ćwiczenia bardziej złożonych ruchów, postępujących od lewej do prawej strony. W ćwiczeniach tych dziecko powinno osiągnąć płynność ruchów.
Do ćwiczeń wykonywanych na tym etapie należą:
· zamalowywanie farbami dużych płaszczyzn dużym pędzlem, ruchami pionowymi lub poziomymi z zachowaniem kierunku od lewej do prawej, z góry na dół;
· zamalowywanie dużej przestrzeni ograniczonej konturem;
· pogrubianie konturów dużych form geometrycznych i dużych rysunków;
· malowanie dużych form kolistych z zachowaniem kierunku pisania owali liter (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara, zaczynając od miejsca cyfry 2 na tarczy zegarowej);
· malowanie dużych form falistych i szlaczków.
2. Ćwiczenia usprawniające dłoń i końce palców
Prawie równolegle z ćwiczeniami rozluźniającymi i ćwiczeniami płynności ruchów prowadzimy zajęcia usprawniające palce i przygotowujące dziecko do wykonywania czynności wymagających większej precyzji.
Dzieci o słabej sprawności manualnej mają duże trudności z prawidłowym trzymaniem ołówka lub długopisu. Zbyt duże napięcie mięśni powoduje usztywnienie palców utrudniając prawidłowe uchwycenie przyboru do pisania. Bywa też, że napięcie mięśni jest zbyt słabe, palce są wiotkie, trzymają ołówek zbyt lekko i łatwo go wypuszczają. Podobne trudności obserwuje się u tych dzieci przy innych czynnościach wymagających wykorzystania chwytu pęsetkowego, polegającego na ujmowaniu drobnych przedmiotów końcami palców wskazującego i kciuka (przykładem może być nawlekanie igły lub korali).
Dla poprawienia tej sprawności palców dajemy dziecku zdania, w których pewne czynności muszą być wykonywane palcami. Początkowo jednak muszą to być czynności proste, łatwe, potem stopniowo coraz trudniejsze. Najpierw więc stosujemy ćwiczenia, w których dziecko wykonuje ruchy palcami nie trzymając w nich żadnego przedmiotu. Potem ćwiczy sam chwyt pęsetkowy, a wreszcie trzymając przedmiot w palcach wykonuje coraz bardziej precyzyjne ruchy.
Do ćwiczeń manualnych usprawniających dłoń i końce palców należy:
· naśladowanie np. chodu pająka, gry na pianinie;
· malowanie suchym palcem;
· modelowanie z plasteliny, modeliny;
· nawlekanie koralików, przewlekanie sznurków przez otworki;
· montowanie konstrukcji z gotowych elementów (na przykład krążków, klocków)
· stemplowanie;
· zwijanie sznureczka;
· układanki płaskie (geometryczne, obrazkowe), klockowe, wtyczkowe: na wzorze, według wzoru i bez wzoru (z pamięci lub z domysłu);
· składanki papierowe - origami;
· wycinanki – naklejanki;
· wydzieranki – naklejanki;
· szycie ściegiem fastrygowym;
· wycinanie z papieru po linii prostej, falistej, form geometrycznych.
3. Ćwiczenia grafomotoryczne
Ćwiczenia grafomotoryczne mają na celu wyrabianie płynności i precyzji ruchów ręki w pozycji takiej, jaką przyjmuje się przy pisaniu. Doskonalą one motorykę rąk oraz koordynację wzrokowo-ruchową.
Do ćwiczeń wykorzystujemy wzory graficzne Hany Tymichovej. Są to wzory, do rysowania po śladzie, ruchem ciągłym bez odrywania ręki, co służy doskonaleniu tzw. melodii kinetycznej – płynności ruchów.
Ćwiczenia rozpoczyna się od odtwarzania (wodzenia palcem, rysowania po flamastrem wzorze włożonym do foliowej koszulki) wzorów o charakterze pasowym, przypominających szlaczki, następnie przechodzi się do wzorów figuralnych – przedstawiających konkretny, rozpoznawalny obiekt (np. słonecznik, zając). Trzecią grupę wzorów stanowią proste schematy rysunkowe – te wzory nie mają już charakteru linii ciągłych, pętelkowych.
Wzory pasowe - pętelkowe
Wzory figuralne – pętelkowe
Schematy rysunkowe
Ćwiczenia przebiegają w czterech fazach:
1. odtwarzanie wzorów w pozycji stojącej na pionowo zawieszonych arkuszach
2. odtwarzanie wzorów w pozycji stojącej na arkuszach położonych poziomo
3. odtwarzanie wzorów w pozycji siedzącej, na wysokim krześle, z łokciem uniesionym nad stołem
4. odtwarzanie wzorów w pozycji siedzącej, z przedramieniem opartym o stół.
Do innych ćwiczeń grafomotorycznych, usprawniających drobne ruchy ręki ułożonej w pozycji jak przy pisaniu należą:
· rysunki dowolne kredkami świecowymi lub ołówkowymi;
· rysowanie szlaczków obrazkowych w liniaturze zgodnie z kierunkiem pisania;
· odtwarzanie układów linearnych z elementów powtarzających się cyklicznie;
· rysowanie szlaczków literopodobnych w liniaturze, w zmniejszającym się stopniowo wymiarze aż do liniatury zeszytu: wodzenie po wzorze, kończenie rozpoczętego wzoru i odwzorowywanie;
· kreskowanie – wypełnianie konturów kolorem kreskami poziomymi lub pionowymi (z zachowaniem kierunku od lewej do prawej i od góry do dołu);
· zamalowywanie kredkami konturów geometrycznych, obrazków;
· kopiowanie rysunków przez kalkę techniczną;
· rysowanie za pomocą szablonów figur geometrycznych nieskomplikowanych przedmiotów;
· rysowanie wzorów po śladzie kropkowym lub kreskowym;
· pogrubianie konturów (wodzenie po śladzie).
Uwagi ogólne dotyczące wszystkich grup ćwiczeń manualnych
1. Pozycja dziecka przy wykonywaniu czynności graficznych
Zawsze kiedy dziecko wykonuje czynności graficzne w pozycji jak przy pisaniu należy zadbać o prawidłową pozycję dziecka. Jest to niezmiernie ważne zarówno ze względów zdrowotnych (nieprawidłowa postawa ciała podczas pisania i rysowania często doprowadza do wad postawy i skrzywienia kręgosłupa), jak i z uwagi na jakość pisma (prawidłowa postawa ciała warunkuje poziom graficzny pisma oraz wpływa na jego szybkość i zmniejszenie wysiłku podczas czynności pisania).
Podczas pisania i rysowania dziecko siedząc przy stole powinno mieć obie stopy oparte o podłogę, a przedramiona o stół, plecy wyprostowane tak, aby oś ciała (linia kręgosłupa) była pionowa. Należy dbać, aby głowa i górna część tułowia nie odchylały się od tej osi. Tułów nie powinien opierać się o ławkę, lecz znajdować w pewnej odległości od niej, zapewniając swobodę ruchów rąk.
Dziecko leworęczne siedząc w ławce szkolnej powinno mieć sąsiada po swojej prawej stornie. W ten sposób ręka, którą pisze każde z dzieci znajduje się po zewnętrznej stronie ławki, co pozwala uniknąć przeszkadzania sobie podczas pisania.
Zeszyt w czasie pisania powinien znajdować się w pewnej odległości od ciała osoby piszącej, a tym samym od brzegu stołu. Dzięki temu możliwe jest oparcie na ławce całego przedramienia piszącej ręki. Zeszyt powinien być ułożony na ławce ukośnie. W przypadku dzieci praworęcznych prawy górny róg powinien być uniesiony, w przypadku dzieci leworęcznych lewy górny róg. Dziecko powinno dowolnie regulować kąt nachylenia zeszytu. W przypadku dzieci leworęcznych nawet tak dalece, że może on znajdować się w położeniu niemal pionowym do krawędzi ławki. Przy takim ułożeniu zeszytu dziecko leworęczne kreśli litery w liniaturze w kierunku z góry ku dołowi. Pozwala mu to śledzić w sposób ciągły zapis i nie zamazywać tekstu.
Zeszyt piszącego dziecka powinien znajdować się w przypadku dzieci praworęcznych nieco na prawo od osi ciała, a w przypadku dzieci leworęcznych nieco na lewo. Centralne ustawienie zeszytu powoduje konieczność przekraczania osi ciała, ograniczenie swobody ruchów i kontroli wzrokowej.
2. Chwyt narzędzia piszącego
Nawyk właściwego trzymania narzędzia piszącego trzeba kształtować u dziecka od chwili pierwszych prób kreślenia linii.
Przybór do rysowania, pisania dziecko powinno trzymać w trzech palcach: pomiędzy kciukiem i lekko zgiętym palcem wskazującym, opierając go na palcu środkowym. Palce trzymające narzędzie piszące powinny znajdować się w odległości około 2 cm od powierzchni papieru. Trzymanie zbyt nisko sprawia, że dziecko ma trudności ze śledzeniem napisanego tekstu, pisze więc z głową zwieszoną nad zeszytem, a nierzadko przekrzywioną na bok.
Dobrym sposobem na ukształtowanie prawidłowego chwytu narzędzia piszącego jest stosowanie winylowych nakładek.
Dłoń, nadgarstek i przedramię przez cały czas pisania powinny opierać się o stół i zeszyt i przesuwać podczas pisania. Ręka nie powinna być wygięta w nadgarstku, co często zdarza się zwłaszcza dzieciom leworęcznym, które próbują pisać trzymając narzędzie piszące nad linią pisma.
W przypadku dziecka leworęcznego dłoń i palce powinny się znajdować poniżej liniatury zeszytu, gdyż wówczas nie zasłaniają zapisywanego tekstu i pozwalają na jego stałe kontrolowanie wzrokiem, a także nie zamazują go.
3. Różnorodność technik plastycznych i narzędzi piszących
Ponieważ dzieci, które wymagają usprawniania czynności manualnych, najczęściej niechętnie je wykonują konieczne jest zadbanie o to, aby zajęcia były dla nich atrakcyjne, ciekawe, dawały interesujące efekty zachęcające do podejmowania kolejnych działań. Stosowanie różnorodnych, ciekawych, niekonwencjonalnych, ale jednocześnie prostych technik plastycznych pozwoli na wzbudzenie zainteresowania i motywacji dzieci.
Zastosowanie w ćwiczeniach różnych przyborów do pisania, rysowania, kreślenia – kredek świecowych, ołówkowych, pisaków, pędzli, gąbek, patyczków higienicznych, piór, stalówek, rylców itp. pozwoli na zgromadzenie doświadczeń, które niezbędne są do odpowiedniego regulowania siły nacisku narzędzia na podłoże w zależności od tego jakim narzędziem się posługujemy i jaka jest płaszczyzna na której zostawić chcemy ślad.
4. Kierunek ruchów pisarskich
Od początku zajęć zwracamy uwagę, by dziecko wykonywało ruchy w kierunku zgodnym z kierunkiem pisania. Wyrabiamy w ten sposób tendencję do kierunku ruchu od lewej do prawej, a przy kreśleniu form okrągłych – do kierunku przeciwnego niż ruch wskazówek zegara.
Ten kierunek ruchu i płynność ruchów ćwiczymy we wszystkich zajęciach graficznych, które przygotowują dziecko do pisania.
Dziecko z zaburzoną motoryką manualną bardzo często wykonuje różne czynności w sposób nieprawidłowy - utrudniających osiągniecie dobrej sprawności w tym zakresie i powodujący szybkie zmęczenie ręki. Od początku musimy kontrolować czynności dziecka i uczyć wykonywania ich poprawnie. Przed rozpoczęciem zajęcia wprowadzanego po raz pierwszy podajemy instrukcję i pokazujemy, jak trzeba je wykonywać. Bardzo często nie wystarcza takie wprowadzenie. Nawet gdy dziecko samo potrafi powiedzieć, jak ma przebiegać czynność, może mieć trudności ze zrealizowaniem jej, choć wie, w którym miejscu rozpoczynać ruch i jaki powinien być jego kierunek – wykonuje go w kierunku przeciwnym i zaczyna gdzie indziej. W takich przypadkach konieczne jest kierowanie ruchami dziecka. Czasem niezbędne jest, po ułożeniu ręki dziecka, przytrzymanie jej i wykonanie nią kilkakrotnie właściwego ruchu. Dopiero po tym biernym ruchu dziecko może samo wykonać ruch poprawnie.
W malowaniu, ćwiczeniach graficznych i ćwiczeniach pisania stosujemy najczęściej przypominanie kolejnych faz ruchu przez mówienie w odpowiednim momencie, jaki ma być dalszy kierunek. Dla utrwalenia właściwego sposobu kreślenia różnych form często niezbędne jest wodzenie po wykreślonych liniach albo wzdłuż brzegów wyciętego szablonu, a także wykonywanie pod gotowym wzorem takich samych form graficznych.
5. Kopiowanie i naśladownictwo
W pracy terapeutycznej w celu rozwijania sprawności manualnej stosuje się dużą ilość ćwiczeń polegających na kopiowaniu gotowych wzorów graficznych i rysunków oraz odwzorowywaniu przez naśladownictwo. Są one niezbędne do opanowania przez dziecko prawidłowych sposobów pisania, a często także do przezwyciężenia podstawowych trudności w rysowaniu, malowaniu itp. Dziecko mające takie trudności nie może poradzić sobie z przedstawieniem w rysunku złożonej formy widzianego przedmiotu. Możemy mu pomóc w przezwyciężeniu tej trudności podsuwając wzory rysunków ukazujące, jak tę złożoną formę można budować z prostych form geometrycznych, lub też naprowadzając dziecko na taki sposób konstruowania rysunku. Można do tego celu wykorzystywać książeczki zawierające konturowe rysunki przedmiotów, zwierząt itp. Pomagamy dziecku rozpoznać w takich rysunkach podstawowe formy składające się na całość rysunku, aby pokazać, jak budować z nich obraz.
Przezwyciężenie podstawowych trudności przez odtwarzanie uproszczonych form jest konieczne dla przełamania niechęci dziecka do rysowania i osiągania postępu w tym zakresie. W praktyce terapeutycznej niejednokrotnie obserwuje się rozbudzanie się zapału do podejmowania samodzielnych prac rysunkowych i malarskich po wykonaniu udanych prac pod kierunkiem osoby prowadzącej zajęcia lub według podanego wzoru.
Tak więc nawet naśladownictwo może przyczynić się do rozwoju samodzielnej twórczości dziecka, jeśli pomaga mu przezwyciężyć trudności, z którymi samo nie może sobie poradzić.
Oczywiście nie każde dziecko osiąga wysoki poziom w swojej twórczości plastycznej. Każde jednak może zdobyć dostateczne umiejętności graficzne, aby mogło sprawnie pisać, a także wykonywać szkice rysunkowe, wykresy, grafy na lekcjach biologii, geografii, fizyki i matematyki.
6. P...