Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
R. Ingarden: O dziele literackim- warstwa przedmiotów przedstawionych (2)
Przedmioty przedstawione:
- są przedmiotami intencjonalnymi;
- nie są izolowane, łączą się, stanowią pewien wycinek świata;
- obejmują to, co jest nazwowo zaprojektowane, bez względu na kategorię przedmiotową i materialną istotę;
- jeśli przedmioty są co do swej zawartości realne, muszą być przedstawiane jako czasowe i przestrzenne. Ale to nie przestrzeń realna, choć też nie idealna. Nie jest też przestrzenią wyobrażeniową. Jest przestrzenią, która należy do przedstawionego świata realnego, ma pokrewną strukturę z przestrzeniami wymienionymi. Zbliża się do przestrzeni codziennego doświadczenia, ale jej nie można przyrównać do przestrzeni realnej;
- przedmiot wyobrażeniowy: to nie jest wyobrażenie sobie znanego kolegi, nie wyobrażenie sobie centaura, który nie istniał. Akt (intencjonalny akt mniemania) posiada nienaoczną treść, zawartą w samym mniemaniu wyobrażeniowym. To ogół pierwotnych intencji, które stanowią mniemanie wyobrażeniowe;
- przy wyobrażeniu wzrokowym istnieją daty barw i medium (które występuje tylko przy naocznym przedstawieniu, dostarcza przestrzeni dla dat wyobrażeniowych. Nie ma ono wyraźnych wymiarów. Daty wyobrażeniowe mają swe cechy i swój porządek);
- przedmiot intencjonalny – jest wyobrażony, na nim zatrzymuje się intencja aktu. Przedmiot wyobrażeniowy – przedmiot ugruntowany w datach wyobrażeniowy, mający funkcje reprezentowania.
- przestrzeń zorientowana – początek jej układu odniesienia jest w podmiocie spostrzegającym. W dziele literackim stosunki przestrzenne rzeczy przedstawionych są zawsze wyznaczone przez strukturę przestrzeni zorientowanych. Centrum orientacji – zawsze wewnątrz przedstawionego świata;
- czas przedstawiony – czas w ogóle może być - 1) obiektywny, określony za pomocą formuł fizykalno-matematycznych, 2) konkretny, intersubiektywny, w którym wspólnie żyjemy – ten może być w dziele literackim, 3) czas subiektywny – ten też może być w dziele liter. Konkretny czas (2, 3) może mieć różne tempa;
- czas rzeczywisty – medium ciągłe, bez luk. Nie ma tego w dziele. Zazwyczaj przedstawiana jest nie faza czasu, a to, co ją wypełnia;
- w dziele literackim jedno zdarzenie może być przedstawione w dwóch różnych aspektach orientacji czasowej;
- informujący, sprawozdawczy sposób opowiadania ujmuje okresy czasu jako przeszłe – oddalenie czasowe. Czas przedstawiony może być przeszły, ale bliski;
- przedmioty przedstawione muszą reprezentować to, co odtwarzają. Reprezentowanie to zaznajamianie czytelnika z czymś. To przedstawienie, w którym s. 315 to, co przedstawia, będąc tylko na pozór tym, co przedstawiane, zarazem udaje autentyczność samego oryginału.
Miejsca niedookreślone:
- każdy przedmiot realny ma takie rysy formalne: 1) jest wszechstronnie jednoznacznie określony, 2) jego cechy stanowią pierwotną konkretną jedność, 3) jest indywidualny;
- w przedmiotach przedstawionych w czysto intencjonalnym przedmiocie nie są obecne konkretnej jakości cechy;
- miejsca niedookreślenia nie dadzą się całkowicie usunąć;
- miejsca niedookreślenia istnieją też z powodu indywidualności realnego przedmiotu, bo przeważnie większość wyrażeń nominalnych to nazwy ogólne. Przedstawiany przedmiot – jest tworem schematycznym;
- nie uświadamiamy sobie miejsc niedookreślenia;
- możliwe wypełnienia w miejscach niedookreślenia – dadzą się usunąć na podstawie tekstu.
H. Markiewicz: Zawartość narracyjna i schemat fabularny
Plan wyrażania i plan treści:
- plan wyrażania istnieje w dwóch odmianach – mówionej i pisanej. Odmiana mówiona: fonemy, sylaby, zestroje akcentowe, człony intonacyjne, frazy. Odmiana pisana: grafemy, wyrazy graficzne, człony interpunkcyjne, zdania zakończone kropką, wykrzyknikiem, pytajnikiem;
- plan treści – semy (minimalne składniki znaczeniowe morfu), morfy, wyrazy, grupy składniowe, zdania;
- segmentacja graficzna planu wyrażania w tekście – akapit, fragment – jest niewystarczająca dla wydzielenia ponadzdaniowych poziomów planu treści;
- ujęcie – nazwa dla akapitu. Odrębność ujęć dwupoziomowych – takich, których część składową stanowi przytoczona wypowiedź postaci;
- poziomy wyższe niż ujęcie – opis (identyfikuje przedmiot, podaje jego cechy i stany), narracja (komunikuje „dzianie się”, zdarzenia, czynności, wypadki, procesy), refleksja (komentarz), wypowiedzi postaci (monologowe, dialogowe, mówione i myślane).
Inna systematyka: relacja (narracja skrótowa, sumaryczna, uwzględniająca najważniejsze momenty tematu, traktuje o poszczególnych zdarzeniach ujmowanych jako zakończone – narracja perfektywna; lub o zdarzeniach procesualnych – narracja procesualna; i o stanach trwałych, obejmujących dłuższy przeciąg czasu – narracja duratywna,
Prezentacja – narracja uobecniająca – przedstawia pojedyncze zdarzenia szczegółowo, w ich stopniowym stawaniu się, może zawierać opis rozwinięty i przytoczone mówione i myślane postaci. Narracja egzemplaryczna – pośrednia między relacją i prezentacją – pewne zdarzenia / wypowiedzi przytoczone są jako powtarzalne, przykładowe, typowe. Refleksja – składnik fakultatywny relacji i prezentacji, uogólnienia, argumentacje, wynurzenia, pytania, postulaty, apele podmiotu narracyjnego.
W obrębie prezentacji – ciąg prezentacyjny – segment charakteryzujący się ciągłością czasoprzestrzenną i częściową tożsamością występujących postaci. Granicą ciągu prezentacyjnego jest przerwa czasowa / nieprzyległość miejsca zdarzeń. Ciąg prezentacyjny złożony z kilku ujęć to ogniwo. Temat ogniwa – oddzielne zdarzenie / jego faza, rozmowa. Ciąg prezentacyjny złożony z kilku ogniw – odcinek.
W partiach relacyjnych – często niewielkie segmenty – przydatki, wstawki do segmentów prezentacyjnych. Czasem – dłuższe, z ujęć grupujących się w ogniwa i odcinki,
o segmentującą funkcję pełnią wyznaczniki zewnętrzne – rozdziały wyodrębniane w tekście;
o ciągi narracyjne mogą się łączyć w sekwencje (obejmujące powiązane ze sobą łańcuchy zdarzeń i działań) – sekwencja może stanowić samodzielny utwór. Wielosekwencyjna całość powiązana choćby tożsamością głównej postaci – tor narracyjny. Segmenty autonomiczne – segmenty, które wypełnia samoistny łańcuch zdarzeń. Tor jednopasmowy - o jego jedności stanowi jedna postać. Wielopasmowy – zespół postaci.
Powiązania segmentów narracji jednotorowej:
- uporządkowanie czasowe (dające się rozmieścić na osi czasowej);
- więź zależnościowa (warunkująco-następcza) – jej odmianą jest więź przyczynowo-skutkowa, która obejmuje też więź celowością – cel działania bohatera to przyczyna zdarzenia następczego;
- więź paradygmatyczna – oparta na stosunku powtarzalności, podobieństwa;
- stopniowania, kontrastu między czynnościami, zdarzeniami;
- wielokrotność narracyjna – poszczególne wersje zdarzeń uzupełniają się lub korygują;
- więź asocjacyjna między poszczególnymi segmentami.
Powiązania torów narracji wielotorowej:
- krzyżowanie się torów narracyjnych – dzięki tożsamości postaci i zdarzeń;
- więź grupowa między postaciami (cykle rodzinne, powieści środowiskowe);
- więź zależnościowa między zdarzeniami;
- więź przedmiotowa (przedmiot – łącznik między różnymi torami narracyjnymi);
- równobieżność czasowa (symultanizm) przy rozłączności przestrzennej;
- tożsamość przestrzeni przy rozłączności czasowej;
- więź paradygmatyczna;
- więź asocjacyjna.
Segmenty narracyjne tworzą konstrukcję ustopniowaną. Ta konstrukcja może być dwustopniowa – opowieść ramowa, lub wielostopniowa – opowiadanie szkatułkowe.
Segmenty planu treści scalają się w odbiorze czytelniczym w wyższe układy znaczeniowe – zawartość fabularna (zdarzenia, czynności, wypadki i procesy), fabuła (tylko te zdarzenia, przez które dokonują się zmiany w sytuacji głównych postaci utworu), ciąg jakości emotywno-waloryzujących (wzniosłość, tragizm, komizm, sensacyjność), ciąg uogólnień poznawczo-oceniających i postulatywnych.
Układy niesekwencjonalne – postacie, ich środowisko przedmiotowe, scalony obraz świata (idea utworu), narrator i autor wewnętrzny utworu, czytelnik implikowany, ewentualnie adresat – czytelnik przedstawiony.
Od zawartości fabularnej i fabuły odróżnia się schemat fabularny.
Zawartość fabularna i fabuła – korelaty planu treści. Schemat fabularny to konstrukt o charakterze metatekstowym – porządkuje chronologicznie i streszcza składniki fabuły, w których dokonują się istotne zmiany sytuacji postaci. Schemat fabularny jest budowany ze zdań nie występujących w tekście utworu, budowany gdy zna się całość utworu.
Składniki schematu fabularnego to motywy fabularne.
W utworze narracyjnym wyróżnia się:
1) motywy zewnętrzne (fizyczne) i wewnętrzne (psychiczne);
2) motywy mutacyjne (powodujące zmiany sytuacji bohatera) i statyczne. Motywy mutacyjne mają charakter faktualny (czynnościowy) lub ewentualny (wypadkowy), a przebieg – singularny (jednorazowy), iteratywny i procesualny. Motywy statyczne mają charakter duratywny (dot. stanów), lub atrybutywny (dot. właściwości).
Wątki lub motywy dotyczące zachowań postaci mogą łączyć się w linię fabularną. Kilka linii fabularnych tworzy sieć fabularną.
Relacje między segmentacją zawartości narracyjnej a segmentacją schematu fabularnego:
Zdanie |
Ujęcie }
Ogniwo | |
Odcinek } motyw
Sekwencja | wątek
Tor narracyjny linia fabularna
Zawartość fabularna sieć fabularna
katastrofa
Moment
wywoławczy
e
Punkt szczytowy
Akcja opadająca
Moment ostatniego napięcia
Akcja wznosząca się
wyprowadzenie
Rys. 1. Schemat budowy dramatu według Freytaga
Schematy fabularne – dzielimy ze względu na bohatera na schematy aktywne i pasywne, ze względu na sytuację – na schematy modyfikujące los, charakter lub wiedzę, ze względu na kierunek zmian – schematy proste i złożone. Schematy proste (kierunek stały): gradacyjne, redukcyjne, stabilizacyjne. Skrajny wariant redukcyjnego – kontrastywny – sytuacja końcowa to przeciwieństwo początkowej. Schematy złożone – gradacyjno-redukcyjny, redukcyjno-gradacyjny, alternacyjne – przeplot wzmocnień i osłabień sytuacji wyjściowej.
J. Sławiński Semantyka wypowiedzi narracyjnej
Odmienność metodologiczna badań:
- teorię poezji zdominowała problematyka lingwistyczno-semantyczna. Do struktury świata poetyckiego, treści, podmiotu lirycznego dociera się przez ogląd materiału leksykalnego, analizę syntaksy, intonacji zdaniowej. Świat poetycki jest traktowany jako rzeczywistość międzysłowna;
- badania nad prozą narracyjną – tendencja do ujmowania tego, co przedstawione w utworze jako rzeczywistości pozasłownej:
o powieść jest zbudowana ze scen, akcji i postaci literackich,
o wypowiedź narracyjna ma inną funkcję językową niż przekaz poetycki – oznaczanie jest w poezji przytłumione przez stosunki elementów wypowiedzi i ich odwołania do systemu językowego. W prozie funkcja poznawcza słowa ma honorowe miejsce,
o słowa w powieści znaczą inaczej niż w poezji.
Problematyka struktury utworu epickiego rozpada się na dwie dziedziny:
- ukształtowanie słowne, narracja, wypowiedzi, sposoby przytoczeń,
- konstrukcja fabuły, organizacja czasu, budowanie sylwetek bohaterów, pozycja narratora.
Teraz przenosi się w powieści uwagę z przedmiotu narracji epickiej na jej podmiot, z rzeczywistości opowiadanej na okoliczności związane z narratorem. Skomplikował się świat odsłaniany w narracji, ale nie uległo zmianie jej rozumienie jako „formy podawczej”.
Wśród formalistów ukształtowały się dwie teorie przekazu prozatorskiego: droga od języka „pozarozumowego” do „teorii wątku” (Szkłowski). Obie te dziedziny były traktowane analogicznie (tworzenie = montaż jednostek literackich). Język pozarozumowy – elementy lingwistyczne, w teorii wątku – tematyczne.
B. Eichenbaum – zjawisko „skazu” – „skaz” dotyczy szczególnego typu prozy opowiadającej,
o analiza „skazu” uświadamia zdeterminowanie porządku fabularnego utworu przez koncepcję narracji;
o w „skazie” narracja generuje fabułę.
W. Winogradow – interesuje się stylistyką kategorii podmiotu lirycznego:
- złożoność stylistyczna prozy to dynamiczne przenikanie się sposobów mówienia,
- zjawiska przedstawiane nie „substancjalnie” a jako stosunki znaczeniowe.
Winogradow rozróżnia „obraz pisarza” i „narratora”:
- jeśli jest rozróżnienie między wypowiedzią narracyjną (literacko-inteligencką) a formami gwarowymi, stylizowanymi – „obraz pisarza” & „narrator” istnieją jako zespoły cech stylistycznych;
- równolegle do „obrazu autora” istnieje „obraz słuchacza” – sfery semantyczne wypowiedzi.
Bachtin i Wołoszynow:
- koncepcja określająca charakter wypowiedzi w terminach stosunków wzajemnych między mową „własną” i „cudzą” – wskazuje na dialogiczną naturę wszelkiej wypowiedzi.
s. 106: Narracja nie jest monologiem biegnącym równolegle do wypowiedzi postaci, lecz mową zorientowaną na te wypowiedzi, tworzącą wraz z nimi rozmaite połączenia.
Bachtin w książce o polifoniczności Braci Karamazow:
- proza Dostojewskiego – brak monologu autorskiego,
- dialogi i polemiki podmiotu autorskiego z „cudzą” mową.
Badacze chcą wypracować język, który mógłby ująć bez rozdzielania ukształtowanie tekstu narracyjnego i obszar zjawisk przedstawionych. Odkryto rzeczywistość lingwistyczno-literackką pośredniczącą między zdarzeniami semantycznymi a konstrukcją utworu.
Wyższe układy znaczeniowe (termin Markiewicza) – płaszczyzna dzieła. Obok: płaszczyzna znaków językowych i płaszczyzna znaczeń wyrazów i zdań. Potem płaszczyzna dzieła = wewnętrznie zróżnicowana „sfera” dzieła.
Wyższe układy znaczeniowe – nie konfiguracje jednostek znaczeniowych, odpowiadających słowom i zdaniom, lecz byty wyznaczane przez znaczenia.
Tezy dotyczące znaczeniowej struktury przekazu narracyjnego:
1) w wypowiedzi poetyckiej porcje znaczeniowe są odróżnialne na wszelkich poziomach jednostek lingwistycznych. W wypowiedzi narracyjnej są odróżniane od poziomu zdania. Przytłumianie autonomii mniejszych porcji znaczeniowych;
2) &#...