12. dramat,

1) Dramat naturalistyczny i jego tematyka
Obfity dorobek dramaturgiczny Młodej Polski niełatwo usystematyzować. Dominowały w nim trzy główne tendencje. Jedna wspierała się na wzorcach, znacznie niekiedy modyfikowanych dramatu naturalistycznego. Tendencje naturalistyczne wypływały z tradycji realistycznego dramatu doby pozytywizmu, w szczególności tak zwanej komedii społecznej. Do tego nurtu należą np. dramaty Zapolskiej czy Kisielewskiego
- zrezygnowano z podziału na akty i sceny
- odchodzono od praktyki konstruowania wymyślnej intrygi, zamiast zawiłej akcji, rozwiniętej fabuły widz miał skupić uwagę na psychice bohaterów i ich reakcjach na sytuacje w jakich się znaleźli. Psychologia stała się głównym przedmiotem zainteresowania dramaturgów
- pojawiły się didaskalia, szczegółowo informujące reżysera i aktora nie tylko o miejscu rozgrywających się wypadków, ale także określające znaczenie scenicznego rekwizytu dla charakterystyki bohatera i jego środowiska
- pojawiły się dekoracje uwzględniające epokę historyczną, którą powołał do życia autor sztuki

Tematyka dramatu naturalistycznego :
a) sięgnięcie do niepenetrowanych do tej pory środowisk (chłopskie, proletariat, margines społeczny) oraz do tematów do tej pory omijanych
b) naturaliści świadomie zdumiewali odbiorców jaskrawymi efektami, brzydotą moralną i fizyczną, w których byli pokazywani
c) pokazywali niedolę skrzywdzonych i poniżonych warstw społecznych lub jednostek, demaskowali prawdę o układach społecznych i powiązaniach

2) Przemiany w teatrze europejskim

a) teatr w Mainingen
Teatr w Meiningen powstał w roku 1860 jako nadworny zespół w niemieckim Księstwie Meiningen. Najważniejszą nowością była odpowiedzialność całego teatralnego zespołu za przedstawienie, co oznaczało zerwanie z popisami wielkich gwiazd, indywidualności lekceważących zespół, nie współdziałających z nim

b) Craig i Appia
Głośnymi teoretykami, którzy przebudowali poglądy na teatr i sposób pojmowania jego funkcji byli Edward Gordon Craig - Anglik, oraz Addphe Appia - Szwajcar. Działalność Craiga nie ograniczyła się do opracowania nowych zasad plastyki scenicznej, do podkreślenia roli światła, kolorystyki, przestrzeni. Reforma, którą zainicjował Craig, polegała przede wszystkim na potraktowaniu teatru jako sztuki autonomicznej, której twórcą jest reżyser. Craig przyznawał reżyserowi władzę absolutną : mógł on adaptować tekst, obmyślał dekoracje, kostiumy, oświetlenie, stwarzał koncepcję ról. Miał być twórcą, prawdziwym mistrzem teatru.

c) Konstanty Stanisławski
Wielką rolę w rozwijaniu nowatorskich koncepcji odegrał również rosyjski teatr kierowany przez Konstantego Stanisławskiego - założyciela Teatru Artystycznego w Moskwie. Zwracał on uwagę na inscenizację, zbiorowy ruch, funkcję muzyki, dekoracji, scenicznej przestrzeni. Ukształtował zwarty zespół aktorski, wyeliminował popisy gwiazdorskie. Według Stanisławskiego aktor nie miał pokazywać postaci, ale się w nią wcielić

3) Odchodzenie od naturalizmu w teatrze - pogląd Maeterlincka i Wagnera
Maurice Maeterlinck był autorem dramatów symbolicznych min. "Księżniczki Maleny", "Intruza", "Ślepców", "Wnętrza". Cechowało je przede wszystkim dążenie do wywołania nastroju. Gest, wyraz twarzy bohaterów, sposób ich zachowania były w tych dramatach najważniejsze. Dotychczasowy teatr i dramat dynamiczny, oparty na ruchu, wydarzeniach, ustępował miejsca dramatowi i teatrowi statycznemu, prezentującemu życie psychiczne postaci.

Ważnym etapem zmian w poglądach na dramat i teatr stał się dorobek Richarda Wagnera, autora oper "Holender tułacz", "Tannhauser", "Lohengrin". Uznawano go za reformatora teatru. Stworzył teorię syntetycznego dzieła sztuki. Wagner uważał, że tekst literacki opery winien decydować o charakterze muzyki, należy więc dążyć do tego, aby słowo, muzyka, gest, cały obraz sceniczny stanowił ograniczoną całość.

4) Wielkie indywidualności dramatu europejskiego (Ibsen, Czechow, Stringberg)
a) Ibsen
Wielki dramaturg norweski, Henryk Ibsen podjął w swych utworach z lat 1873 - 74 ("Podpory społeczeństwa", "Upiory") kwestie etyczne min. sprawę stosunku jednostki do społeczeństwa. Szczególnie dyskutowano rolę prawdy i kłamstwa w życiu ludzkim, dylemat moralnej odpowiedzialności, praw jednostki. W kolejnych sztukach Ibsena pojawiają się nowe rozwiązania artystyczne. "Rosmersholm", "Budowniczy Solness" to przede wszystkim analizy własnego "ja". Ibsen był zwolennikiem tezy, iż rzeczywistość nas otaczająca nie jest jednoznaczna i dlatego sztuka, by wyrazić całą złożoność świata, musi sięgnąć po środki wyrazu, które ujawniają metafizyczną istotę świata, nie podlegająca poznaniu zmysłowemu.

b) Anton Czechow 
Anton Czechow swoją twórczość rozpoczął jako autor humoresek i opowiadań. dorobek dramaturgiczny pochodzi z lat dziewięćdziesiątych XIX wieku ("Mewa", "Wujaszek Wania", "Trzy siostry"). Czechow prezentuje w swej twórczości dramaturgicznej tendencje charakterystyczne dla wielu współczesnych awangardowych poszukiwań. W jego dramatach zwraca uwagę brak tradycyjnej akcji. Dramatem, tragedią bohaterów Czechowa jest szara rzeczywistość, z którą nie walczą bo nie maja chęci lub sił. Przyczyną tragedii jest także ich bezwola, bierna zgoda na bezsensowną, beznadziejną egzystencję.

c) August Strindberg
Problematyka psychologiczna pociągała słynnego dramaturga i powieściopisarza szwedzkiego Augusta Strindberga. Jego zainteresowania zostały podporządkowane obsesyjnie pojętej idei walki płci. Sądził, że mężczyzna, stojący pod każdym względem wyżej od kobiety, musi wskutek popędu płciowego stać się jej ofiarą (dramaty : "Ojciec", "Panna Julia"). Dla współczesnych był Strindberg atrakcyjny nie tylko ze względu na tematykę, lecz także jako ten, który odsłaniał nowe możliwości rozwiązań artystycznych

5) Etapy rozwoju dramatu i teatru polskiego w okresie modernizmu
W Polsce od 1893 do 1900 roku dominował wpływ Skandynawów i Maeterlincka, a także zainteresowania Wagnerem i Hauptmannem oraz teatrem Dalekiego Wschodu. W okresie 1900 - 1905 widoczne są poszukiwania polskiego wzorca dramatu i teatru. dominują wtedy takie indywidualności jak : Wyspiański, Przybyszewski, Miciński. Toczy się w owym czasie dyskusja o dramacie i teatrze ludowym. Różnica poglądów dotyczy kwestii dostosowania repertuaru do gustu dwóch typów widzów : chłopskiego i miejskiego. Niewiele było utworów przeznaczonych dla tego teatru. Wzór stanowiła przez cały czas twórczość Władysława Ludwika Anozyca. Był on twórcą takich utworów jak : "Emigracja chłopska", "Kościuszko pod Racławicami". Spośród dramaturgów młodopolskich z myślą o teatrze ludowym tworzyli min. Lucjan Rydel (widowisko jasełkowe "Betlejem polskie") i Gabriela Zapolska ("Kaśka Kariatyda", "Jojne Firułkes"). Po roku 1905 zaczyna się dyskusja o koncepcjach Craiga, o uprawnieniach reżysera w teatrze wagnerowskim. Występuje w tym czasie w Polsce teatr japoński i zaczyna się dyskusja o tym teatrze.

6) Reformy Tadeusza Pawlikowskiego
W roku 1893 dyrekcję nowo otwartego teatru krakowskiego (obecnie Teatr im. Słowackiego) objął Tadeusz Pawlikowski. Sprawił on, że Kraków i Lwów stały się ośrodkami życia teatralnego. Zdecydował o tym przede wszystkim repertuar. Pokazał publiczności dramaty wszystkich najwybitniejszych twórców europejskich. Nowocześnie traktował reżysera i próbował dostosować scenografię do realiów historycznych i obyczajowych. Zaprezentował Pawlikowski po raz pierwszy min Zapolską, Rydla, Micińskiego, Wyspiańskiego, Kisielewskiego, Przybyszewskiego, Kasprowicza, a z dramaturgów obcych Ibsena, Maeterlincka, Hauptmanna.

7) Teatr Krakowski za czasów Kotarbińskiego
W 1899 roku po Tadeuszu Pawlikowskim teatr krakowski objął Józef Kotarbiński. Do jego zasług należy wprowadzenie dramatu romantycznego. Wystawiono "Dziady" Mickiewicza oraz dramat Słowackiego. Romantyczny repertuar inspirował także nastroje patriotyczne oraz marzenia o wyzwoleniu narodowym. Kolejnym dyrektorem sceny krakowskiej został słynny aktor Ludwik Solski.

8)                 Główne nurty w dramacie polskim okresu modernizmu
a) dramat naturalistyczny - tendencje naturalistyczne wypływały z tradycji realistycznego dramatu doby pozytywizmu, w szczególności tak zwanej komedii społecznej. Do tego nurtu należą dramaty Zapolskiej czy Kisielewskiego
b) dramat symboliczny - cała twórczość dramatyczna Wyspiańskiego i dramaty Przybyszewskiego
c) elementy poetyki ekspresjonizmu - wyraźne w dorobku Micińsiego

Typologie dramatu wg A Zawadzkiego: (klp)

Dramat oparty na założeniach naturalistycznych, w którym doskonale czuła się Gabriela Zapolska, Tadeusz Rittner, August Kisielewski (W sieci). W tragifarsie Moralność pani Dulskiej, będącej satyryczną reakcją na ludzki fałsz, obłudę i zakłamanie, autorka przedstawiła mieszczańską rodzinę Dulskich, która tkwiła zatopiona w filisterskim kołtuństwie. 

- Dramat poetycko-nastrojowy, którego powstanie wiąże się z inspiracją twórczością belgijskiego pisarza Maurycego Maeterlincka, a widoczny jest w utworach Kazimierza Przerwy-Tetmajera (Sfinks; Wizja) oraz Jerzego Żuławskiego (Eros i Psyche). Wśród jego podstawowych cech trzeba wyróżnić: luźną kompozycję, symbolizm, sugestia. 

- Dramat symboliczny, uprawiany przez Stanisława Przybyszewskiego i Stanisława Wyspiańskiego. Charakteryzuje go występowanie problemów metafizycznych, motywów winy i kary, walki płci, postaci z zaświatów, symboli (np. w Weselu pojawiają się: podkowa i złoty róg, Stańczyk, finalny taniec chochoła).

- Dramat realistyczny, stanowiący część twórczości Tadeusza Rittnera.

- Dramat ekspresjonistyczny, którego przykładem jest utwór Kniaź Patiomkin Tadeusza Micińskiego, wyróżniający się – jaki pisze Zawadzki – wizyjnością, charakterem kreacyjnym, odwołujący się często do estetyki krzyku oraz W mrokach złotego pałacu, czyli Bazylissa Teofanu. Autor, zafascynowany tematem walki dobra i zła oraz demonologią podejmował tę tematykę w nowatorskich, a nawet prekursorskich dramatach.

Do tego zestawienia dołączyć należy także dramat historyczny, uprawiany głównie przez Stanisława Wyspiańskiego. W takich dziełach, jak Warszawianka czy Noc listopadowaopisał losy bohaterów w kontekście historycznych dziejów Polski. 

Komedia

Przedstawicielką nurtu komediowego w Młodej Polsce była Gabriela Zapolska. Realizowała jego obyczajową odmianę, czego przykładem może być utwór obyczajowo-psychologiczny Moralność pani Dulskiej. Poprzez zestawienie różnych form komizmu (sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego), stosowanie satyry piętnowała wady mieszczańskie, scharakteryzowała pojęcie filistra i wprowadziła do języka polskiego termin dulszczyzny.