Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
Historia sztuki – część XI – zagadka mezolityczna.
Teoretyczne podstawy dywizjonizmu podsumował w 1928 r. Amerykanin Roland Burrage Dixon, ale obydwa schematy dojrzewały już w XIX wieku, kiedy archeologia miała już znaczny dorobek:
W 1819 r. duński archeolog Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865) wprowadził trójpodział historii na epoki kamienia, brązu i żelaza.
W 1856 r. Johann Carl Fuhlrott i Hermann Schaaffhausen odkryli w Neanderthal szczątki praczłowieka - Neandertalczyka.
W 1865 r. John Lubbock (1834-1913) wprowadził podział paleolitu na dolny i górny.
W 1860 r. dokonano wielu odkryć na terenie południowej Francji i Hiszpanii (malowidła w Altamirze 1879).
W 1870 r. dokonano pierwszych odkryć kultur epoki żelaza okresu halsztackiego i lateńskiego, a Heinrich Schliemann rozpoczął najpierw wykopaliska na wzgórzu Hisarlik (Troja) i odkrył słynny skarb Priama, a w 1875 działał w Mykenach i odkrył tzw. grób Agamemnona.
W 1899 r. rozpoczęły się prace na terenie dzisiejszego Iraku, których skutkiem było odkrycie słynnej drogi procesyjnej i bramy Isztar w Babilonie.
W 1900 r. Arthur Evans (1851-1941) rozpoczął wykopaliska na Krecie, które doprowadziły do odkrycia kultury minojskiej, pałacu w Knossos i śladów pism linearnych A i B.
Ważnych odkryć dokonano w latach międzywojennych: w 1922 r. Szwedzi rozpoczęli prace w Argolidzie (Peloponez), a w tym samym roku Howard Carter (1873-1939) odkrył w Egipcie grobowiec Tutenchamona.
W 1925 r. Australijski archeolog Vere Gordon Childe opublikował książkę Świt europejskiej cywilizacji, a w 1936 r. pracę Człowiek stwarza samego siebie. W publikacjach tych sformułował on koncepcję rewolucji neolitycznej, podczas której ludzie przeszli drogę od społeczeństwa zbieracko-myśliwskiego do osiadłego społeczeństwa rolniczego. Childe spopularyzował również stworzoną w 1908 r. przez Raphaela Pumpelly'ego teorię oazową, zgodnie z którą rolnictwo i hodowla powstały w oazach stanowiących dla ludzi i zwierząt schronienie przed skutkami szybko osuszającego się klimatu (współczesne badania wykazują dokładnie odwrotne zmiany klimatu).
Koncepcja Childe'a łączyła (1) negatywne zmiany klimatu utrudniające zdobywanie pożywienia z rozwojem hodowli i rolnictwa, (2) rolnictwo z osadnictwem, (3) osadnictwo z powstaniem zaawansowanych struktur społecznych i urbanizacją, wiążąc rolnictwo, osadnictwo i urbanizację z pojęciem rozwiniętych kultur neolitycznych, które z kolei stały się podstawą wielkich cywilizacji epoki brązu. Jest to więc w gruncie rzeczy ewolucjonistyczna wizja przystosowywania się człowieka do zmieniających się warunków bytowych, bazująca na odkryciach archeologicznych dokonanych na kilku stanowiskach Bliskiego Wschodu.
Koncepcja ta nie wyjaśniała jednak, skąd na Bliskim Wschodzie wzięli się ludzie, którzy przeszli tę neolityczną rewolucję.
Próbą wyjaśnienia tej kwestii jest interpretacja odkryć dokonanych na terenie tzw. żyznego półksiężyca, czyli terenów traktowanych jako kolebka rolnictwa.
W 1928 r. angielska archeolog Dorothy Garrod (1892-1968) odkryła na stanowisku w palestyńskiej jaskini Mugharet et-Tabun szczątki Neandertalczyka (z ok. 45.000 pne), a w Mugharet es-Skuhl 10 szkieletów ludzkich datowanych na 10.000-8.000 pne. W 1929 r. od doliny Wadi an-Natuf Garrod ukuła nazwę kultury natufijskiej traktując ją jako fazę przejściową między kulturami mezolitu i neolitu (ona również wprowadziła w 1938 r. pojęcie kultury graweckiej).
W jaskini Kebara na zboczach góry Karmel (koło Haify) w 1982 r. odkryto również szczątki Neandertalczyka (nazwanego "Mojżesz") pochodzące z ok. 60.000 pne, a w warstwie należącej do kultury natufijskiej odkryto kolejnych 17 szkieletów datowanych na okres 10.000-9.000 pne.
W okolicach Jerycha ślady pierwszych osiedli pochodzą z 9.500 pne, ale mur miejski powstał dopiero ok. 8.000 pne.
W Tell Abu Hueryra (północna Syria) odkryto ślady osiedla zamieszkiwanego przez 100-150 osób i datowanego na 9.500 pne.
W 1960 r., w jaskini Shanidar (północny Irak - góry Zagros) Ralph Solecki z Columbia University odkrył szczątki kilku szkieletów Neandertalczyków z ok. 60-80.000 pne.
Poza wymienionymi znaleziskami ani na terenie południowego Lewantu ani w Mezopotamii nie stwierdzono śladów homo sapiens z okresu 40.000-10.000 pne. Dopiero w X tysiącleciu pne pojawiły się tam społeczności zbieracko-myśliwskie tworzące pierwsze prowizoryczne osiedla drewniane.