17B., ZAGADNIENIA Młoda Polska

17B. Twórczość Tetmajera, Kasprowicza, Staffa, Leśmiana, Micińskiego

Kazimierz Przerwa – Tetmajer

Twórczość rozpoczął od wierszy okolicznościowych ku czci Mickiewicza, Kraszewskiego. Pisał z trudem również dramat Illa. Były to jego juwenilia (pogłosy romantyzmu, ale też pozytywistycznego społecznikostwa).

Przełomowy rok 1894 – ukazanie się drugiej serii jego Poezji. Tomikowi poeta nadał ton dekadentyzmu, panowało uczucie znużenia, zwątpienia i rozczarowania, smutek i melancholia. Zwątpienie w sens czegokolwiek. Wyrażał wiarę jedynie w nirwanę. Łączy się to z pojęciem schopenhaueryzmu. Tetmajer szukał pocieszenia w miłości, przyrodzie i dziełach sztuki.

Przykłady wierszy z nurtu dekadenckiego: Nie wierzę w nic, Credo, Koniec wieku XIX.

Miłość i kobieta były drugim tematem liryki Tetmajera.  Jego erotyki stały się rewolucyjnymi w dziejach liryki polskiej, ponieważ przełamywały konwencję utworów miłosnych z czasów sentymentalizmu, romantyzmu, a także z czasów poecie współczesnych. Polegało to na tym, iż jego erotyki przeciwstawiały mdłej i cukierkowej manierze liryki miłosnej śmiałej, szczerej i bezpośredniej (jak na tamte czasy). Tetmajer odkrył, że kobieta ma ciało, bo dotąd była tylko bezcielesnym aniołem. Pierwszy zaczął pochwalać jej zmysłowe piękno i czar. Miłość została ukazana jako szaleństwo zmysłów, upojenie. Jednak wiersze te nie były obsceniczne ani wulgarne. Jego erotyka była również urozmaicona – grała wielością tonów i nastrojów. Chwile szczęścia i zmysłowego odurzenia łączył z widokami rozkładu, pustką, nudą i śmiercią (schopenhauerowskie nienasycenie).

Przykłady wierszy: Mów do mnie jeszcze, Lubię kiedy kobieta, Twoje cudne oczy, A kiedy będziesz moją żoną

Natura. Tetmajer znał przyrodę Tatr z czasów młodości, a w swoich wierszach opisywał ją niczym malarz impresjonista. Na wizualność obrazu nakładało się subtelne, subiektywne poczucie zachwytu i podziwu, ale także zawsze obecna ciemna barwa tej poezji, czyli świadomość obojętności wieczystego trwania natury wobec przelotnej, kruchej egzystencji człowieka. Przyroda jako byt upsychiczniony – wiersze ukazywały jej smutki, bóle, zamyślenia i zadumania.

Przykład wiersza: O zmroku

Sztuka. Liczne podróże na Zachód i południe (głównie Włochy) dały mu możliwość zetknięcia się z najpiękniejszymi dziełami artystycznymi, które następnie stawały się inspiracją jego wierszy. Powstawały hymny na cześć nieśmiertelnego piękna. Sztuka tworzy sztukę.

Przykładowy wiersz: Danae Tycjana

Tetmajer był uznawany za symbolistę, choć symbolistą nie był (nie rozumieli wtedy tego pojęcia). Był jednym z najwybitniejszych polskich impresjonistów literackich, niezrównanym kolorystą, wirtuozem w sztuce nastrojów. Jego wiersze nie wychodziły poza ówczesne konwencje, choć te akurat opanował mistrzowsko. Wersyfikacja tradycyjna, sylabotoniczna.

Jan Kasprowicz

Pochodził z biednej rodziny chłopskiej, stąd jego droga do matury była bardzo ciężka. W trakcie dojrzewania poczęła w nim kiełkować polskość, przez co miał wiele problemów. Kiedy studiował we Wrocławiu, został zatrzymany za przynależność do grupy socjalistycznej „ikaryjczyków”. Później przeniósł się do Lwowa. Tam też został wydany jego debiut książkowy.

Poezje 1888. Kasprowicz zadebiutował jako poeta ostentacyjnie społeczny, wybitny. Dominowała liryka programowa, wiersze retoryczne, Był to wręcz dokument z pogranicza literatury użytkowej i deklaracji ideologicznych. Zawierały również wiersze, sięgające do wspomnień i doświadczeń młodzieńczych (cykl sonetów Z chałupy), a także obrazki wierszem Z chłopskiego zagonu. Poezje były zamknięciem pierwszego, młodzieńczego okresu twórczości poety.

Podczas pobytu we Lwowie i Galicji zaczęła na poetę oddziaływać aktywna percepcja Młodej Polski literackiej. Zaczęły się pojawiać w jego liryce elementy impresjonizmu, ekspresjonizmu, symbolizmu. Odkrył Tatry, zwłaszcza przyrodę szczytów i przepaści tatrzańskich. Pojawia się tęsknota za uduchowieniem i skłonność do ujmowania fenomenu życia w kategoriach uniwersalnych i metafizycznych. Pojawił się także tragiczny pogląd na świat, zakładający udział i obecność cierpienia w życiu jako integralny element jego natury.

Okres pośredni między dwoma poprzednimi. Pojawiły się tomy wierszy:

·         Anima lachrymans (1894) – jeszcze echa dawnych, społecznych zainteresowań poety;

·         Miłość (1895) – dochodziła do głosu świadomość skłócenia i rozdarcia między dobrem i złem. Miłość ujawnia w przeciwieństwach, w najgłębszych przepaściach i najwyższych wzniesieniach. Przyroda zaczęła zmieniać się w żywioł, który ogarnia wszystko, co żyje. Istota ludzka dzieli z naturą jej trwanie i istnienie. Bóg, natura i człowiek to nierozerwalna całość.

Przykłady: cykl sonetów W ciemności schodzi moja dusza, poemat Przy szumie drzew

Krzak dzikiej róży (1898) – natura jest obrazem harmonii świata, źródłem uciszenia, objawieniem się piękna. Ujawnia się poetyka symbolizmu i impresjonizmu.

Przykłady: Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach, poemat dramatyczny Na wzgórzu śmierci.

Poemat Chrystus (1890) – motywy ewangeliczne nasuwały się poecie jako wyjątkowo przejrzyste znaki i symbole tragizmu świata, rozdartego między śmiercią a życiem.

Hymny (1898-1901) – punkt dojścia Kasprowicza. Dzieliły się na dwa cykle: Ginącemu światu i Salve Regina. Pierwszy cykl miał charakter buntowniczy, drugi był odwołaniem tego sprzeciwu.

Cała natura egzystencji jest podzielona na mrok i światło, dobro i zło. Między tymi siłami toczy się nieustająca walka, a areną jest dusza ludzka. Jest ona ciągle rozdarta, ale jest to naturalny stan jej istnienia. Ból jako istota życia. Człowiek jest samotny, opuszczony nawet przez Boga. Człowiek więc odpowiada buntem, klękając przed Szatanem. Ten finał był punktem zwrotnym w wewnętrznym wartościowaniu poety. W poemacie Moja pieśń wieczorna odrzucił rozdwojenie rzeczywistości na dobro i zło.

Kasprowicz wybrał formę hymnów, ponieważ dzięki temu przemawia w imieniu zbiorowości, wyraża się w tym posłannictwo poety jako kapłana i reprezentanta całej ludzkości.

Zwrot w twórczości w drugim cyklu sonetów zaowocował kolejnymi zbiorami poetyckimi:

·         Ballada o słoneczniku (1908) – ludowe motywy balladowe polskie i obce, folklor podhalański (Pieśń o Waligórze)

·         Chwile (1911)

·         Księga ubogich (1916) – kwintesencja prawdy, czyli zgoda poety na świat i życie takie, jakie są. Świat widziany pod kątem jego nadprzyrodzonych przeznaczeń odzyskiwał swoją równowagę. Radość i cierpienie, życie i śmierć okazywały się elementami odwiecznego porządku, przestawały być tragicznymi antynomiami. Wiersze podnosiły protest przeciwko wojnie, wyrażały nadzieje niepodległościowe.

Mój świat (1926) – ostatni, wydany już pośmiertnie, tomik poety. Zawierał poetyckie stylizacje ludowe na wzór autentycznych góralskich malowanek na szkle.

Leopold Staff

Obok Tetmajera i Kasprowicza był trzecim najbardziej reprezentatywnym poetą Młodej Polski. Należał do drugiego pokolenia poetów tego okresu.

Debiut. Debiutancki tomik Sny o potędze z 1901r. wykazywał on zależności od ówcześnie panujących wzorów tematycznych: dekadenckie zwątpienia, młodopolskie smutki, melancholie, rozczarowania, mgły. Ale równocześnie pojawiły się postawy temu przeciwstawne, będące wyrazem jego wewnętrznego sprzeciwu i oporu. Był to wpływ Nietzschego. Staff aprobował więc za nim tęsknotę za wielkością i siłą, ale łączył je z przykazaniami miłości i współczucia. Marzenia o potędze stawały się czymś osobistym i duchowym, dążeniem do władzy nad sobą i światem. Odpowiednikiem tego zwycięstwa na gruncie sztuki miała być poezja (stąd upodobanie do sonetu).

Przykłady: Kowal

Kolejne tomiki: Dzień duszy (1903), Ptakom niebieskim (1905), Gałąź kwitnąca (1908), Uśmiechy godziny (1910), W cieniu miecza (1911), Łabędź i lira (1914).

Poezja Staffa objawiała się jako subiektywna, intymna, zamknięta w kręgu odczuć jednostkowych, a zarazem uniwersalnych. Była to równocześnie poezja kontemplacyjna, pochylona nad nurtem przepływającego życia w skupionym zamyśleniu, refleksyjna. Potrafiła od początku do końca zachować stoicką równowagę.

Motyw pielgrzyma i wędrowca. Wpływ filozofii Henri Bergsona. Określał on życie jako zjawisko samo w sobie absolutnie wolne, niepodległe żadnym normom i determinizmem, nie znający ograniczeń pęd w nieznane.

Przykłady: Rozkaz z Uśmiechów godzin.

Bogactwo tematyczne liryki Staffa. Wszystko było godne poezji: doczesność, wieczność, ziemia i niebo, miasto i wieś. Jego poezja ogarniała wszystkość świata, widząc w najzwyczajniejszych kształtach i fenomenach życia utajone w nich i godne uświadomienia piękno lub ich głęboki sens i celowość. To usytuowało wiersze Staffa w nurcie franciszkanizmu.

Tony ciemne i mroczne. Świadomość dwoistości świata (dobra i zła) nie prowadziła jednak u Staffa do postawy buntu, protestu. Wola i myśl to dwa najistotniejsze elementy jego osobowości duchowej. Światem poetyckim Staffa rządziła przenikliwa refleksja. Smutek i radość, szczęście i cierpienie w tejże poezji wzajemnie się dopełniały.

Przykład: Przedśpiew z Gałąź kwitnąca.

Stoicyzm. Liryka Staffa była poezją równowagi, czego gwarancją była dojrzała rozwaga. Dla stoików źródłem szczęścia była cnota, a ta wynikała z rozumnej wiedzy. Stoicyzm był filozofią absolutnej równowagi, która pozwalała uniezależnić się od życia, jego szaleństw, pożądań, namiętności i klęsk, i tę właśnie filozofię uczynił Staff integralnym składnikiem swej poezji.

Komunikatywność poezji Staffa. Sztuki poetycka miała wg niego polegać na umiejętności chwytania konkretnych, ulotnych, rozwiewających się momentów, wzruszeń, myśli. Jego liryka byłą zwycięską realizacją tego programu. Oczywiście widocznie były w niej przejawy młodopolskich „izmów”, jednak wciąż dążył do prostoty i jasności wyrazu.

Bolesław Leśmian

Był łącznikiem dwu pokoleń i epok, bowiem zaznaczył swoją obecność twórczością w Młodej Polsce, ale najznakomitsze prace powstały w dwudziestoleciu. Zapowiadał się jako poeta dwujęzyczny, pisał w języku polskim i rosyjskim.

Lata 1904-1914 był niezwykle płodny w jego twórczości. Było to wynikiem jego podróży. Pisał liczne rozprawy i artykuły literackie. Przetwarzał orientalne i polskie baśnie: Klechdy sezamowe (1913), Przygody Sindbada Żeglarza (1913) i Klechdy polskie (wyd. dopiero w 1956), przekłady opowieści Edgara Allana Poe oraz tom własnych wierszy – Sad rozstajny (1912). Zainteresowanie światem legend, mitów i baśni, folklorem.

Dwudziestolecie. Wówczas przypadają jego największe osiągnięcia poetyckie, ale właściwie wciąż reprezentował Młodą Polskę. Tomiki poetyckie: Łąka (1920), Napój cienisty (1936), Dziejba leśna (wyd. pośmiertnie) nie znalazły uznania w oczach współczesnych. Uważano je za dziwactwo, był zbyt młodopolski. Jednak uznawano jego niezwykłość – był jednym z pierwszych członków Polskiej Akademii Literatury.

U podstaw twórczości Leśmiana krył się subiektywny idealizm i ekspresjonizm. Był kreacjonistą, który stwarzał sobie swój własny świat, fantastyczny, nierealny, odczłowieczony, zamieszkany przez liczne stwory.

Przyroda. Była jednym z dwóch jego ulubionych tematów. Była dla Leśmiana potężnym żywiołem, który go opanowuje, wciąga w swoją tajemniczą, niedocieczoną głębię, pogrąża go do początku istnienia. Przemawia przez to żądza dotarcia do podstaw bytu.

Przykład wiersza: Topielec.

Dramat egzystencji. Zjawisko życia było w twórczości Leśmiana zagrożone od początku widmem nicości, pustką i próżnią, jaka się rozprzestrzenia poza śmiercią. Jego poetyckość była opowieścią o niespełnionym marzeniu, o tęsknocie, której zabrakło sił, aby mogła się zrealizować. Była wyrazem zauroczenia nierozwiązalną zagadką bytu, mnożącą pytania, na które nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Poezja, wg niego, to tajemnica.

Przykład wiersza: Ballada bezludna

Erotyzm. Skala ujęć motywu od subtelnych rozmarzeń, melancholijnych wspomnień, aż po erotyzm o wyjątkowej zmysłowości, zabarwionej chorobowym odcieniem nekrofilii niczym dance makabre.

Przykładowe wiersze: Napój ciernisty, Dziejbia leśna.

Język. Nie był on odkrywczy, wiersz tradycyjny. Werbalny nadmiar, neologizmy. Proste, prymitywne formy wierszopisarstwa folklorystycznego i poezji ludowej.

Tadeusz Miciński

Poprzednik ekspresjonizmu. W obrazie młodopolskiej poezji zapisał się jedynym tomem W mroku gwiazd (1902). Odzwierciedlał on zainteresowania i fascynacje poety. Miciński był ezoterykiem poetyckim, mistagogiem i wizjonerem, którego erudycja ogarniała wszystkie niemal filozofie, religie, systemy teologiczne. Motywem przewodnim jego dzieł było odwieczne zmaganie się w rzeczywistości ziemskiej i metafizycznej dobra i zła, uosobionych w dwóch symbolicznych postaciach Emanuela – Chrystysa i Lucyfera.

Charakter twórczości. Wielosłowie wierszy, pogoń za niezwykłością wyrażenia, gorączkowa wizyjność, alogiczność i bezpośredniość.

Przykłady wierszy: Bądź zdrowa!, Lucyfer, Madonna dolorosa, Złote pomarańcze.