Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
14.b
M. Jasińska: Narrator w powieści
- nowe kręgi problemowe w badaniach:
o ukształtowanie epickiej prozy,
o czas,
o narrator (chronologicznie najmłodszy).
Narrator ma wpływ na ostateczną wymowę ideową utworu i na jakości estetyczne (liczy się kim jest narrator, jego związek ze światem przedstawianym, z rzeczywistą osobą autora, liczy się koncepcja narracji, stosunek do przedmiotu opowiadania, ukazywanie się / zanikanie w dziele).
2 etapy w badaniach nad narratorem w powieści:
- normatywno-opisowy – 1) nurt badań koncentruje się na strategii punktów widzenia (czasem opowiadanie w 1. os. nie jest zaliczane do epiki) lub 2) gloryfikuje odpersonalizowaną formę narracji (sprzeciw wobec niechętnych narratorowi poglądów naturalizmu);
- syntetyzująco-krytyczny:
- dążność do pogłębienia, oceny osiągnięć teoretycznych, wysiłek przezwyciężenia normatywizmu na rzecz bezstronnego uhistorycznionego spojrzenia na rzeczywistość,
- dążność do przełamania (anglosaskie to jest) tendencji ku banicji narratora, próba poszerzenia odpersonalizowanej problematyki „punktów widzenia” u autora i narratora.
Markiewicz wyróżnia 4 zasadnicze typy narratora:
- autorski,
- jako fikcyjny podmiot autorski,
- jako postać fikcyjna,
- należący pozornie do świata przedstawionego.
Założenia metodyczne:
- ustalenie związku między narratorem a istotą epickości: narrator jest pośrednikiem w przedstawieniu (opowiadawczości), jest strukturalną koniecznością dla epiki;
- przejawy podmiotu mówiącego w tekście pozwalają zbudować profil osoby opowiadającej;
- narrator pojawia się w płaszczyźnie strukturalnie drugoplanowej gdy pośredniczy między zdarzeniem a słuchaczem. Gdy narrator wysuwa się na plan I – zachwianie charakteru epickiego.
Sposób występowania narratora w utworze – Petsch – głośny i cichy.
Najbardziej widać narratora, gdy:
- jest w tekście osobą opowiadającą;
- może sam siebie ukazać (pamiętnik, listy);
- może go zaprezentować autor;
- czasem narrator jako relator wydarzeń, czasem nie ukrywający swych narratorskich czynności;
- mniej wyraziste – pośrednie sposoby ujawniania się narratora:
o napomknięcia o literackim charakterze opowieści,
o odniesienia się do czytelnika / słuchacza,
o sposób mówienia, gdy narrator nie stara się być sprawozdawcą, ale się osobiście angażuje,
o metafora, epitet.
Cicha obecność narratora obejmuje m.in. kompozycyjne aspekty opowiadania, swobodę w chronologii (elipsy, inwersje), zmiany dystansu narratora, tempa narracji, medium obserwacji, operowanie zakresem wiedzy i niewiedzy:
- eliminacja głośnych środków i ostrożne operowanie cichymi daje efekt pozornej nieobecności narratora.
Struktura / koncepcja narratora
Kim jest narrator? Stereotypowy podział: narrator abstrakcyjny (w 3. os.) i narrator konkretny (w 1. os.). Narrator konkretny jest bardziej zindywidualizowany i określony. Narrator abstrakcyjny – od braku danych personalnych po wyraźną obecność cech jednostki (nie tylko płeć, narodowość, wyznanie).
Zestawienie narratora z realnym autorem:
- albo są tożsami – to konieczne, gdy nie było narratora abstrakcyjnego jako kategorii literackiej, albo jako celowy zabieg;
- oddzieleni – narrator może być niższy / wyższy / inny (literatura dla dzieci i młodzieży i literatura dla ludu), albo by wzmóc atrakcyjność opowiadania.
Stosunek narrator – utwór:
- może być narrator równorzędny, wyższy lub niższy w porównaniu z postaciami ze świata przedstawionego;
- narrator równy z bohaterami odnosi się do nich ze zrozumieniem;
- narrator zdystansowany – sarkazm, ironia, satyra, pobłażliwość, idealizacja itp.
Narrator – czytelnik
Czytelnicy dzielą się na 2 typy:
- intensywne, obrazowe, sceniczne wyobrażenia zdarzeń – czytelnik interesuje się rozwojem akcji;
- refleksyjny, syntetyzujący – interesuje się przemianami świata, widzi narratora.
Założenia narracyjne opowiadającego:
a) związek narratora z przedstawionym światem:
- narrator konkretny (1.os.) – narrator jest bohaterem, uczestnikiem, świadkiem,
- narrator abstrakcyjny – nie zdaje sobie sprawy ze związku ze światem przedstawionym, albo ujawnia kreatorski stosunek, albo podkreśla funkcję pośrednika.
Cel opowiadania:
Wiąże się z celem adresat narracji:
- skrócenie czasu podróży, zaciekawienie odbiorcy, pouczenie go / przekonanie o czymś, podzielenie się wiadomościami, przypomnienie czegoś, upamiętnienie, rozważenie, wyjawienie prawdy, obrona własna / czyjaś, szantaż;
- narracja abstrakcyjna albo np. autobiografia, pamiętnik, kronika, dziennik, listy, opowiadanie ustne, monolog wewnętrzny.
Stosunek narratora do przedstawianego świata:
1) tendencja sprawozdawczo-informacyjna,
2) interpretacyjno-oceniająca,
3) dygresyjna.
Ad 1) Stara się plastycznie (sugestywnie / intrygująco przedstawić podmiot, największy stopień fascynacji przedmiotem opowiadania – przyznanie przedmiotowi obiektywnej wartości;
Ad 2) Świat przedstawiony jest ważny nie przez fakt istnienia, ale dlatego, że stanowi obraz porządku / nieporządku w posiadanym przez narratora totalnym obrazie rzeczywistości.
Ustosunkowanie się wyrażone może być pośrednio (przez ton opowiadania – liryzacja, humor, patos; pozaleksykalne środki stylistyczne – rytmizacja, szyk słów; kompozycyjny układ narracji) lub bezpośrednio (przez sądy interpretujące, oceniające, komentarze, apostrofy, parafrazy, jednoznaczne epitety, porównania i metafory.
Tendencja interpretacyjno-oceniająca nie degraduje ważności świata w utworze epickim.
Ad 3) Dygresyjna – dla narratora ciągle staje się ważniejszy jego świat przekonań, uczuć, wspomnień, niż zdarzenia i ludzie, o których miał opowiadać:
- dygresja może wkraczać „ w dziedzinę rzeczywistości serio”, albo być rezonansem wobec głównej warstwy epickiej,
- dygresyjność czasem pozwala na cieniowanie fabuły.
Narracja jedno- i dwupłaszczyznowa (jednopłaszczyznowa – tylko epicki świat, bez sytuacji narracyjnej; dwupłaszczyznowa – przez I plan – świat – prześwieca II plan – sytuacja narracyjna.
Na sytuację narracyjną wskazują:
1) ukazywanie się narratora w funkcji opowiadającego / piszącego, używanie przez niego terminologii związanej z dziełem – użycie zaimka w 1. os., a w 3. os. słowami „autor”, „narrator”, posługuje się terminologią literacką (gatunki, karty, treść, wstęp, epizod, bohater, akcja),
2) uwagi narratora odnoszące się do czynności opowiadania – przez np. wzmiankę powtarzającą, uprzedzającą, uzupełniającą, sygnalizującą wybór, elipsę, zmianę przedmiotu narracji itp.,
3) pamięć narratora o czytelniku – czytelnik wg Kaysera to dopełnienie narratora; stosunek narratora do czytelnika różnicuje powieść nowożytną od dawniejszej;
- zwroty i apele do czytelnika, wzmianki narracyjne, współpraca czytelnika („trudno sobie wyobrazić”);
- więź między narratorem a czytelnikiem – np. 1. os. l.mn., „nasz”;
- przekonanie o równości umysłowej i moralnej, o wspólnocie przekonań i doświadczeń.
1
...