17. Warunki skuteczności wychowania, teoria wychowania, Teoretyczne podstawy wychowania

WARUNKI SKUTECZNEGO WYCHOWANIA

Warunek 

- czynnik, od którego uzależnione jest istnienie czegoś

- wymaganie, żądanie stawiane przy jakiejś umowie, zastrzeżenie, od którego spełnienia zależy dotrzymanie umowy

Warunek - metodol. czynnik wyznaczający (w. konieczny) lub umożliwiający                        (w. wystarczający) zaistnienie określonego stanu rzeczy (zdarzenia, zjawiska, stosunku, cechy itp.), lub też zwiększający jego prawdopodobieństwo (w. sprzyjający).

Warunki

- sytuacja, układy, w których ktoś przebywa, żyje, pracuje

-  zastrzeżenie, na mocy którego podejmujący czynności prawne uzależnia skutki tych czynności od wydarzeń przyszłych i niepewnych

Skuteczny -  , , , ; , .

W wychowaniu/edukacji skuteczność oznacza: Zachowania wychowanka zgodne/korespondujące z założonym celem/celami wychowawcy/wychowawców- (wychowania/edukacji)

Wychowanie - , ;

Powodzenie działalności wychowawczej zależy od wielu uwarunkowań psychospołecznych i pedagogicznych (nie tylko od metod i form, jakimi posługują się rodzice, nauczyciele lub wychowawcy w swym postępowaniu).

W świetle dotychczasowej wiedzy o różnych mechanizmach regulacji zachowań ludzkich trudno byłoby wymienić w sposób jednoznaczny wszystkie czynniki wywierające wpływ na rozwój i kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży. Jednym z nich jest niewątpliwie postawa wychowawcy – ogół jego względnie trwałych przekonań o wychowanku, dyspozycji do jego oceniania i emocjonalnego nań reagowania oraz względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec niego(S. Nowak, Teoria postaw).

Skuteczność oddziaływań wychowawczych zależy zwykle nie tylko od sposobów realizacji określonych celów i zadań, lecz także od uwarunkowań psychologicznych, społecznych i kulturowych. Tylko nieliczne z nich zostały naukowo uzasadnione, a co najmniej kilka uznano za podstawowe czynniki osiągania pozytywnych efektów wychowawczych. Należą do nich m. in.: humanistyczne podejście do dzieci i młodzieży, eksponowanie metod pośredniego oddziaływania wychowawczego, umiejętność porozumiewania się z wychowankami, poznawanie ich w sposób możliwie zobiektywizowany i unowocześnienie kształcenia pedagogicznego. Na ogół wychowanie sprowadza się do pewnych oddziaływań w znaczeniu niejako technologicznym, w którym najwięcej ceni się bezpośredni wpływ na dzieci i młodzież. (Warunki skuteczności wychowania, prof. Kruszewski).

              Pierwszorzędnym warunkiem skutecznego wychowania jest podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży, tj. poszanowanie ich prawa do własnej podmiotowości, czyli niezależności i odrębności. Nie oznacza to oczywiście, że mogą postępować według własnego uznania. Taka sytuacja byłaby pedagogicznie zgubna i na pewno znacznie ograniczyłaby skuteczne oddziaływanie wychowawcze (dezorientacja wychowanków w kwestii odróżniania dobra od zła). Sukces postępowania pedagogicznego zależy więc od podmiotowego traktowania dzieci i młodzieży, czyli na wskroś humanistycznego i partnerskiego podejścia.

Zgodnie z koncepcją humanistyczną, każdy człowiek jest ze swej istoty jednostką aktywną i samodzielną. Jest podmiotem działania odpowiedzialnym  za kierowanie własnym życiem i zdolnym do decydowania o swoim losie. Ma swoje własne życie i własną tożsamość. Nie stanowi więc niczyjej własności: ma pełne prawa do własnej aktywności                             i samodzielności, tj. podejmowania różnych zadań, samodzielnego myślenia i rozwiązywania własnych problemów (M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie).

Tego rodzaju podejście oznacza liczenie się z poczuciem godności i wartości osobistej osób wychowywanych, a nade wszystko z ich potrzebami psychicznymi, w tym zwłaszcza potrzebami bezpieczeństwa, uznania i szacunku oraz samorealizacji. Wychowawcy o takim podejściu pozostawiają dzieciom i młodzieży możliwie szeroki zakres swobód. Unikają narzucania czegokolwiek czy powoływania się na własny autorytet. Starają się przekonać swych podopiecznych o tym, że są oni w stanie sami wiele zdziałać bez dużej pomocy dorosłych i że mogą okazać się użyteczni także w wielu sprawach, które kiedyś leżały wyłącznie w kompetencjach wychowawcy. Stają się dla swych wychowanków doradcami niż zwierzchnikami. Wychowanie w takim rozumieniu ma stwarzać przede wszystkim odpowiednie warunki sprzyjające samorealizacji wychowanków, tzn. ma im pomagać            w rozwoju i dojrzewaniu.

Wychowanie zgodnie z założeniami koncepcji humanistycznej jest wspomaganiem wychowanków w ich naturalnym rozwoju. Ma głównie dopomóc stać się każdemu z nich osobą w pełni funkcjonującą, otwartą na nowe doświadczenia, nie poddającą się mechanizmom obronnym i kierującą się w swym postępowaniu także emocjami, a nie tylko przesłankami rozumowymi. (J. Sołowiej,  Przełom w psychologii). Przeciwieństwem takiego traktowania jest stosowanie wobec nich w nadmiarze  przymusu zewnętrznego ( traktowanie instrumentalne). Przykładem może tu być sprawowanie przez nauczycieli swej funkcji wychowawczej w sposób nazbyt arbitralny i bezapelacyjny, nie wyłączając rażącej manipulacji oraz ich indoktrynowania czy też poddawania na wskroś formalnej kontroli (M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie)

              Wymownym przejawem podmiotowego traktowania wychowanków jest okazywana im postawa demokratyczna – demokratyczny styl kierowania wychowawczego. Polega on na okazywaniu wychowankom życzliwości i zrozumienia, pozyskiwaniu ich zaufania              i przyjaźni, a zwłaszcza umożliwianiu wysuwania własnych pomysłów i wspólnego podejmowania decyzji, jak również przejawiania aktywności i samodzielności                        w wykonywaniu różnego rodzaju działań. (nie będę tego zagadnienia rozwijać, ponieważ pani dr Kogut prowadziła zajęcia na temat stylów kierowania wychowawczego)

Istotnym przejawem podmiotowego traktowania wychowanków jest okazywanie im swej akceptacji oraz dbałość o autentyczność własnych zachowań i tzw. rozumienie empatyczne.

Akceptacja okazywana dzieciom i młodzieży polega na uznawaniu ich takimi, jakimi są naprawdę, a więc bez jakichkolwiek uprzedzeń. Łączy się z poszanowaniem ich prawa do własnej odrębności, czyli do tego, aby mogli różnić się od dorosłych. Każdego       z wychowanków uważa się za niepowtarzalną w swoim rodzaju istotę ludzką, stanowiącą swoisty świat przeżyć, myśli i uczuć. Rozumiana w ten sposób akceptacja idzie w parze         z okazywaniem wychowankom zaufania, szacunku i serdeczności. Poza tym jest trudna do pogodzenia z nadmiernym ocenianiem dzieci i młodzieży lub kwalifikowaniem ich do określonej kategorii osób o przewadze cech negatywnych, np.: agresywnych, trudnych lub leniwych. Należy więc traktować uczniów bez chłodnej rezerwy czy powściągliwości,            a zawsze tylko z należnym uznaniem i oddaniem. Jest to w pewnym sensie także pewnego rodzaju nagradzanie (C.R. Rogers, A Way of Being).

Autentyczność nauczycieli i wychowawców to jeszcze inny przejaw podmiotowego traktowania chłopców i dziewcząt. Stanowi nade wszystko zgodność z samym sobą. Przejawia się w postępowaniu nacechowanym szczerością i spontanicznością. Wychowawcza jest osobą, która ma poczucie własnej wartości jako istoty ludzkiej. Dlatego nie musi wstydzić się swych błędów i niedomagań. Dzięki byciu sobą, w przejawianiu otwartości                        i spontaniczności, dzieci pełniej odczuwają ich obecność jako ludzi godnych zaufania, na których można polegać.

Takt pedagogiczny (umiejętność przewidywania skutków własnego postępowania, poczucie humoru)

Rozumienie empatyczne jako przejaw humanistycznego podejścia do wychowanków oznacza zdolność ich rozumienia przez wychowawców niejako od wewnątrz, czyli przez pryzmat sposobu widzenia przez dzieci i młodzież świata, ludzi i wartości; niejako własnymi ich oczami. Rozumienie empatyczne jest równoznaczne z wczuwaniem się przez dorosłych                      w wewnętrzny świat doznań i przeżyć dzieci i młodzieży, tak, jakby był on ich własnym światem. Dzięki temu nauczyciele są w stanie lepiej poznać i zrozumieć swych podopiecznych; zaczynają też przejawiać coraz większą zdolność uczuciowego współbrzmienia z nimi i wiele są w stanie się od nich nauczyć (C. R. Rogers, Freedom of Learning for the 80’s). Najogólniej można powiedzieć, że rozumienie empatyczne jest jakby przenikaniem lub wkraczaniem w wewnętrzny świat drugiego człowieka i zarazem odczuwaniem, iż się jest niejako w jego własnym wnętrzu. Stanowi ono jaskrawe przeciwieństwo rozumienia oceniającego i oznacza: żyć chwilowo życiem tamtego człowieka, a przynajmniej usiłować rozpoznać w nim przeżycia, które on sam sobie uświadamia.

Rozumienie dzieci i młodzieży w sensie personalistycznym

Personalizm to „doktryna stawiająca ponad wszelką rację stanu, interesem ekonomicznym czy jakąkolwiek bezosobową instytucją podstawową wartość osoby ludzkiej”(D. Julia, Słownik filozofii).

Z założeń personalizmu wynikają ważne wnioski o znaczeniu pedagogicznym, które swą uwagę skupiają na tym, aby wychowawca

-          dostrzegał w każdym wychowanku wartość podstawową i naczelną; wyrażał dla niego swoje najwyższe  uznanie jako osoby ludzkiej;

-          traktował go podmiotowo;

-          nie odmawiał mu niezbywalnych praw, w tym szczególnie prawa do szacunku, wyrażania własnych myśli i uczuć;

-          dawał mu do zrozumienia, że jako osoba nie jest pozbawiony również zobowiązań       i powinności, jakie ma do spełnienia wobec siebie i innych;

-          wysoko cenił w nim rozwój moralny i duchowy, czyli uznawał – wedle wyrażenia Jana Pawła II – prymat „być” przed „mieć”, osoby przed rzeczą, etyki przed techniką, a miłosierdzia przed sprawiedliwością.     (W. Szewczyk, Kim jest człowiek)

Scharakteryzowane przejawy humanistycznego podejścia do wychowanków stanowią pewną jego idealizację. Przeplatają się one także z pewnymi elementami uprzedmiotowienia dzieci i młodzieży. Jest jednak ważne, aby nie dopuścić do zachwiania proporcji między humanistycznym a instrumentalnym podejściem do wychowanków na rzecz tego ostatniego.

Praca nad sobą wychowawców i nauczycieli

Równie nieodzownym warunkiem skutecznego wychowania – jak podmiotowe traktowanie dzieci młodzieży oraz demokratyczny styl kierowania wychowawczego – jest praca nad sobą nauczycieli i wychowawców. Chodzi tu głównie o świadome i celowe kierowanie własnym rozwojem, czyli o sterowanie swoimi myślami i uczuciami, a nie tylko zachowaniami. Nierzadko -  jak podkreślają niektórzy - nasze myśli i uczucia pełnią funkcję samospełniającego się proroctwa. Dlatego w pracy nad sobą nie wystarczy zaakceptować i polubić siebie lub doświadczyć dobrego poczucia własnej wartości. Zaleca się także, szczególnie w psychologii humanistycznej, uczenie się bezwarunkowej akceptacji i empatycznego rozumienia innych oraz zachowania w miarę autentycznego, tj. bez stwarzania fałszywych pozorów. Ważną rzeczą jest również, aby w procesie samodoskonalenia traktować dzieci i młodzież z należnym im szacunkiem respektem; zwalczać w sobie wszelkiego rodzaju uprzedzenia do nich i traktować ich sprawiedliwie; nie szukać rewanżu za sprawioną przez nich przykrość; okazywać im swe zainteresowanie i nie szczędzić mówienia rzeczy miłych pod ich adresem. Oprócz tego celem pracy nad sobą jest nabranie przekonania, iż każdy z wychowanków kryje w sobie potencjalne zasoby dobra i że każdemu z nich należy pomóc w ich ujawnianiu.

Potrzeba pracy nad sobą wynika z :

- niedosytu cech osobowości niezbędnych w wykonywaniu tego zawodu lub nadmiaru przejawiania zachowań, pozostających w wyraźnej sprzeczności ze spełnianiem przez nich obowiązków zawodowych ( brak okazywania serdeczności, cierpliwości, tolerancji, sprawiedliwości),

- pesymistyczne nastawienie wobec świata, ludzi i wartości (nie są lubiani przez uczniów),

- zaniżone poczucie własnej wartości wychowawców i nauczycieli czyli nieprzychylna ocena własnych cech fizycznych (wygląd, budowa ciała) i psychicznych (inteligencja, zdolności), a co za tym idzie, z nieumiejętnością nawiązywania kontaktów z dziećmi               i młodzieżą oraz przejawiania zachowań i postaw moralnych. Niska samoocena jest często przyczyną uruchomiania mechanizmów obronnych, których przejawem może być eksponowanie swej wyższości czy dumy, aby ukryć przed innymi zaniżoną ocenę własnej osoby. Na przykład nauczyciel o niskiej samoocenie może szukać rekompensaty (dowartościowania) w stawianiu uczniom zbyt wysokich wymagań lub w niesprawiedliwym (zaniżonym) ich ocenianiu, a także bagatelizowaniu ich podstawowych potrzeb,

Techniki pracy nad sobą: trening autogenny, trening relaksacji progresywnej, techniki autosugestii, techniki wizualizacji, podejście aforystyczne, techniki medytacyjne.

Poznawanie dzieci i młodzieży

Chodzi tu nie tyle o poznawanie w znaczeniu naukowym, ile raczej o charakterze praktycznym. Problemy badawcze mogą dotyczyć przeróżnych spraw. Na użytek nauczyciela mogą przybrać formę pytań:

- Jakie istnieją przejawy (lub przyczyny) agresywnych zachowań uczniów podczas przerw międzylekcyjnych?

- Jacy uczniowie mają pozytywny (lub negatywny) wpływ na swych kolegów (koleżanki)       z klasy?

- Czym wytłumaczyć narastającą rywalizację (lub współpracę) wśród uczniów?

- Co powoduje wzmożoną dekoncentrację na lekcjach?

- Dlaczego uczniowie nie lubią (lubią) lekcje matematyki?

Formułowanie problemów badawczych jest odpowiedzią na frapujące nauczyciela sytuację, trudność, którą pragnie przezwyciężyć. W poznawaniu warto też posłużyć się niektórymi sposobami badań pedagogicznych. Zalicza się do nich  m. in.: obserwację, badania ankietowe i wywiad oraz techniki socjometryczne.

Do warunków sprzyjających rozwojowi należy zaliczyć:

- doświadczanie przez wychowanka zrozumienia i akceptacji,

- poczucie więzi uczuciowej z wychowawcą,

- otwartość we wzajemnych relacjach,

- wzajemny szacunek wychowawcy i wychowanka,

- świadomość granic w życiu i rozwoju,

- umiejętność dzielenie się odpowiedzialnością za osiąganie zmian w procesie wychowania.

Podstawą wszelkich działań zmierzających do skutecznego wychowania dziecka jest przede wszystkim:

1. Budowanie dobrych relacji z dzieckiem:

-  należy traktować je podmiotowo,

-  mowić do dziecka po imieniu, powtarzać pozytywne komunikaty „zależy mi na tobie, nie tylko nie przeszkadzaj innym, ale sam nie skorzystasz z zajęć”. Jest to modelowanie właściwego zachowania.

z jego rodziną:

- wskazane są wizyty w domu, rozmowy bezpośrednie, telefoniczne, okazywanie zainteresowania, uwagi, szacunku, przedstawianie plusów i minusów zachowania podczas wywiadówek, zebrań z rodzicami

pomiędzy dziećmi nauczyciel jest inicjatorem działań:

- sprzyjających dobremu poznaniu się dzieci, nakłaniania je do współpracy, współodpowiedzialności

2. Podjęcie podstawowych działań zapobiegawczych w klasie:

- odpowiednia aranżacja wnętrza zapewniająca dobre samopoczucie i bezpieczeństwo,

- stały plan dnia, zajęć, przerw i odpoczynku ,

- przewidywalność wydarzeń,

- jasne określenie oczekiwań dotyczących zachowań dzieci, nagradzanie pozytywnych zachowań poprzez okazywanie uwagi (uwaga zwracana głównie, kiedy zachowuje się prawidłowo - stosować wzmocnienia p...