16.11 Historia Polski, Historia Polski

HISTORIA, 16.11.2012

1.       Gospodarka: kryzys ekonomiczny 1929-1933/35 i jego społeczne skutki

Początek kryzysu w USA i w 1929 (23. Października) załamanie notowań na giełdzie nowojorskiej. Opanowanie dzięki interwencji banków; 28 i 29 X kolejne załamanie. Udało się je opanować dzięki interwencji banków, ale kolejne załamanie było już zabójcze dla gospodarki amerykańskiej i światowej. (słynny krach na Wall Street)

Wyzbywanie się taniejących akcji. O ile 3 września przeciętny kurs akcji przemysłowej wynosił 381 dolarów, to 13 listopada – 198 dolarów.

Zapotrzebowanie na produkty i dolary spadło, broniąc się przed skutkami kolejnej recesji gospodarczej duże koncerny zaczęły mniej produkować. Państwa, które były zagrożone recesją jako pierwsze (czyli USA, Francja) zaczęły wycofywać kapitały z obcych przedsięwzięć – efektem było przenoszenie się kryzysu z państw bezpośrednio nim zainfekowanych (wcześniej wymienionych) coraz dalej, do innych krajów.

Spadek produkcji przemysłowej: jeżeli produkcję przemysłową świata w 1928 przyjmujemy za 100%, to w 1932 – 74%, a w 1933 – 83% (w Polsce było podobnie, kryzys był powszechny).

Produkcja rolna: spadek cen (to główny objaw kryzysu w rolnictwie, choć ceny spadały również w przemyśle, ale nie tak drastycznie). Było to bardziej dotkliwe niż ceny w przemyśle, spadło zapotrzebowanie na całe partie poszczególnych produktów (np. buraki cukrowe, które od pewnego czasu przestały być kupowane, co doprowadziło wielu rolników do zupełnego bankructwa)

-Zjawisko nożyc cen – różnice między cenami artykułów przemysłowych i rolniczych a zapotrzebowaniem na nie powoduje nagłe zmiany w cenach

- Międzynarodowa wymiana handlowa – państwa ogarnięte kryzysem próbują ratować przede wszystkim własny rynek wewnętrzny. Jeśli wartość światowej wymiany handlowej w 1928 przyjąć za 100%, to w 1933 – 36%. Stosowało się wówczas procedury dumpingowe (dumping – obniżanie cen poniżej kosztów produkcji, taktyka stosowana w Wielkim Kryzysie, aby utrzymać sprzedaż towaru, na którym zależało władzom). W jaki sposób można bronić się przed dumpingiem? Kraje, do których wwożono tanie towary z zagranicy, podnosiły cła, aby przestało być to opłacalne.

-Kryzys walutowy związany z systemem waluty złotej. W Rosji carskiej rubel był walutą silną, gdyż miał pokrycie w złocie. Na tym polegał system waluty złotej – pieniądz emitowany w danym państwie można było wymieniać na złoto. Kryzys waluty powodował, że system ten zaczął upadać – tak silna waluta okazała się być nie do utrzymania. Niektóre państwa starały się ciągle utrzymać system silnej waluty narodowej (m.in. Polska – do dziś trwa spór wśród ekonomistów, czy taka praktyka była słuszna). Kryzys systemu waluty złotej sprawił, że niektóre państwa o silnych gospodarkach zdecydowały się na dewaluację – na końcu zdewaluowały się funt szterling i frank.

-Kryzys bankowy: załamanie systemu kredytowego i bankowego powodowały, że duże banki stały się niewypłacalne. Do rangi symbolu urosło już ogłoszenie niewypłacalności przez Kredit-Anstalt z Austrii. Kryzys spowodował masowe wycofywanie pieniędzy z banków i podrożenie kredytów.

-Demograficzne oblicze kryzysu: spadek urodzeń i liczby nowo zawieranych małżeństw. Powszechnie wiadomo, że w kryzysie ludzie mniej chętniej zakładają rodziny

Sposoby zażegnania kryzysu – kariera interwencjonizmu państwowego. New Deal Franklina Delano Roosvelta. Sposoby, którymi próbuje się leczyć nawet dzisiejsze kryzysy, czyli właśnie interwencja państwa, po raz pierwszy zostały zastosowane w USA w latach 30. Przede wszystkim:

-skłonienie bezrobotnych do pracy. Jest to charakterystyczne protestanckie myślenie, system ten głosi, że człowiek powinien móc sam się utrzymać. W związku z tym organizowano roboty publiczne (drogi, infrastruktura, regulacja rzek), nisko płatne, ale dające zajęcie i niezbyt wystawne, ale wystarczające utrzymanie.

-na początku 1926 bezrobocie w 48 najbardziej uprzemysłowionych krajach świata wynosiło 14 mln, w lutym 1930 – 19.1 mln, w styczniu 1932 – 48.1 mln. Bezrobocie jest zjawiskiem do dziś istniejącym i decydującym o życiu wielu ludzi. W latach 30 ważnym było, że po raz pierwszy wielu wybitnych socjologów postanowiło przyjrzeć się temu problemowi i znaleźć wzorzec zachowań bezrobotnych, sprawdzić, jak ludzie reagują na zmianę jakości życia wynikającą z bezrobocia

-dewaluacja dolara – prezydent Roosvelt mógł (i zrobił to) zdewaluować dolara, aby ochronić swoją gospodarkę

-badania bezrobotnych: przykład badań w Marienthalu. Fabryka włókiennicza splajtowała na początku lat 30 i wszyscy robotnicy, którzy żyli tam i pracowali, nagle stali się bezrobotni. Marienthal na początku kryzysu liczył kilka tysięcy mieszkańców, z czego większość pracowała w fabryce (nagle przestającej funkcjonować). Austriaccy socjologowie postanowili wejść w tę społeczność i spróbować ją zbadać. Jako obcy potrzebowali pretekstu – wymyślili, że wejdą w tę grupę jako ludzie udzielający pomocy odzieżowej. Aby zorientować się, jakie są potrzeby ludzi w zakresie pozyskiwania odzieży, musieli zadawać pytania, wchodzić do domów i poznawać rodziny, nie budząc sprzeciwu, jaki wzbudziłyby „oficjalne” badania socjologiczne. Podobnie zatrudniono lekarza dziecięcego, który miał określone priorytety (przede wszystkim leczyć, ale i obserwować i zdawać sprawę z sytuacji w miasteczku). Pozyskane informacje doprowadziły do dość konkretnych efektów, z którymi można zapoznać się w książce Bezrobotni Marienthalu. Mówiąc ogólnie: udało się uzyskać informacje dotyczące jadłospisu ludzi na zasiłku (lub już po zasiłku). Mięso pojawiało się jako element diety raz w tygodniu i było to mięso najgorszego gatunku – mięso końskie, które było stosunkowo tanie. (W Warszawie w latach 50-60 były sklepy, w których sprzedawano mięso końskie). W większości badanych przypadków kolacja składała się z kawy i chleba (tylko). Typowym obiadem były ziemniaki z kapustą, kasza na słodko, bezmięsny gulasz ziemniaczany. Rosół na wołowinie pojawiał się raz w tygodniu w bogatszych rodzinach. Jak na standardy austriackie początku lat 30 była to dieta bardzo uboga. Próbowano zbadać stan zdrowia dzieci – okazało się, że 63% dzieci badanych przez pediatrę miało spróchniałe zęby. Społeczność ta była przede wszystkim bardzo zmęczona, rwały się więzi społeczne – ludzie nie chcieli już uczestniczyć we wspólnych przedsięwzięciach. Motywy udziału w organizacjach stały się z ideowych typowo utylitarne. Towarzystwo cyklistów – dość popularna grupa, która udzielała zniżki na ubezpieczenie roweru (ludzie nie mieli pieniędzy na używanie kolei jako środka lokomocji). Towarzystwo „radosne dzieciństwo” – ta grupa cieszyła się powodzeniem, gdyż prowadziła tanie przedszkole. Towarzystwo pogrzebowe – udzielało zniżek na usługi pogrzebowe. Mieszkania tych ludzi były bardzo skromne, ale i bardzo czyste. Charakterystycznym jest to, że wielu ludzi posiadało ogródki działkowe (traktowane wówczas jako pomoc dla bezrobotnych). Socjologowie zbadali uprawy na ogródkach, i okazało się, że oprócz upraw utylitarnych typu ziemniaki, warzywa, owoce, znaczną część ogródków zajmują też kwiaty. Wydało się to dziwne, tym bardziej że na takiej przestrzeni można było zasiać więcej warzyw, jednak z punktu widzenia psychologii kwiaty te były potrzebne, jako ostatni bastion piękna w życiu codziennym – ostatni luksus, na jaki można sobie pozwolić. Dzieci szkolne z Marienthalu otrzymały zestaw pytań, m.in. „kim chcesz zostać w przyszłości” – charakterystyczne w ich odpowiedziach jest to, że dzieci były świadome biedy i ponurej sytuacji finansowej (dzieci odpowiadały: chciałbym być lotnikiem, ale wiem że trudno będzie otrzymać posadę – pozwalały sobie na bardzo ograniczone marzenia).

W życiu bezrobotnego czas kurczy się do trzech najważniejszych kwestii w ciągu dnia – musi obudzić się, zjeść obiad i pójść spać. Socjologowie nazywają to ubogim porządkiem chronologicznym. Inne obowiązki przestały istnieć, ludzie niezatrudnieni i niezajmujący się niczym już nic nie musieli.

Oczywiście ostateczne podsumowania socjologów były co najmniej ponure. Próba odpowiedzi na pytanie, czy podobny jest sposób funkcjonowania społeczności lokalnych postawionych w sytuacji bezrobocia została podjęta, i wynikiem badań, generalnym wnioskiem było stwierdzenie, że jeżeli chodzi o sposób porządkowania czasu, sposób funkcjonowania bezrobotnych, generalnie można powiedzieć, że bezrobotni Marienthalu nie odbiegają od innych bezrobotnych (badania takie przeprowadzono również w Polsce).

Lata 30, doświadczenie kryzysu i bezrobocia, były używane przez socjologów do zakwestionowania marksistowskiej teorii rewolucji. Głosiła ona, że sprawcami rewolucji komunistycznej mogą być ludzie, którzy nie mają nic do stracenia, tymczasem okazało się, że ludzie znajdujący się na samym dnie (jak bezrobotni z Marienthalu) są apatyczni i zwyczajnie nie mają prawie żadnych potrzeb społecznych, nie robią rewolucji. Ich działalność ogranicza się (ewentualnie) do troski o własną rodzinę – obowiązki społeczne są na dalszym planie.

RUCHY TOTALITARNE

Faszyzm włoski

Ruchy totalitarne (faszyzm włoski, nazizm) odbierane są często jako odpowiedź na rozwój Rosji bolszewickiej. Z drugiej strony ich rozwój rozpoczyna się na początku lat 20, co wskazuje na efekty kryzysu powojennego.

-sytuacja we Włoszech po I Wojnie światowej, kariera polityczna Mussoliniego (syna kowala)

-1919 Fasci italiani di combatimento  - bojówki paramilitarne zajmujące się walką ze związkami zawodowymi. Wynajmowane przez dużych przedsiębiorców miały bronić ich przed atakami niezadowolonych pracowników.

-1921 – Partito Nazionale Fascista (300 tysięcy członków); PNF była włoskim odpowiednikiem niemieckiej NSDAP

Mussolini co prawda wziął czynny udział w I WŚ, jednak po wojnie głosił, że zwycięstwo, jakie odnieśli Włosi, jest kalekie – niezupełne (vittoria mutilata)

-28.10.1922 – początek marszu na Rzym. Bojówki faszystowskie zebrały się w Neapolu i przygotowywały zamach stanu. Ówczesny rząd premiera Facty zaproponował królowi wprowadzenie stanu wyjątkowego we Włoszech, jednak król Wiktor Emanuel III nie zgodził się na to i powierzył urząd premiera Mussoliniemu. Marsz na Rzym polegał więc na przejęciu władzy niemal bezkrwawo.

Mussolini po przejęciu władzy stopniowo wprowadza porządek totalitarny:

-rola Wielkiej Rady Faszystowskiej. Był to organ decydujący o tym, co się dzieje nie tylko w partii, ale i w całym państwie. Model taki obowiązywał wcześniej w Rosji bolszewickiej, gdzie organem nie tylko partyjnym, ale i państwowym, było Biuro Polityczne Partii Komunistycznej – najważniejsze decyzje były podejmowane tam.

-1923 – reforma prawa wyborczego, która stanowiła, że 2/3 miejsc w parlamencie zdobywa partia, która w wyborach osiągnie poparcie 25% wyborców (nieproporcjonalny system, który pozwolił Mussoliniemu osiągać zwycięstwa w kolejnych wyborach)

-reżimowi faszystowskiemu służyły sukcesy militarne – zajęcie Korfu

-W sensie społecznym najważniejszą ideą organizacji świata pracy było przyjęcie karty pracy realizującej założenia korporacjonizmu. Dotychczas (głownie lewicowe) związki zawodowe działały przeciw pracodawcom, powstawały jako próba obrony robotników przed właścicielami zakładów pracy. Starały się reformować warunki robotników. Nowy sposób organizowania tego układu, Karty Pracy, tworzyły jeden system praw i jedną reprezentację i dla pracowników, i dla pracodawców.

-11.2.1929 – podpisanie konkordatu z Watykanem. Z punktu widzenia papieża ważne było zrównanie ślubów kościelnych i cywilnych. Papież uznał Włochy jako królestwo, a Mussolini uznał niezależność państwa watykańskiego. Konkordat był ważny szczególnie dla wiejskiej części Włoch.

-umocnienie wewnętrzne państwa oznaczało też w końcu eliminację przeciwników politycznych – delegalizację partii socjalistycznej, zwalczanie przywódców innych ugrupowań. Dość szybko „oczyszczono” pole polityczne, po czym Mussolini mógł przystąpić do rozszerzania ekspansji nie tylko wewnątrz, ale i na zewnątrz kraju. 3.10.1935 – atak na Abisynię. Wojsko włoskie nie było dobrze przygotowane do wojny afrykańskiej, ale dzięki użyciu broni chemicznej w końcu udało mu się uzyskać przewagę.

-wyrazem solidarności Włoch z innymi państwami totalitarnymi było przystąpienie do PAKTU ANTYKOMINTERNOWSKIEGO (6.11.1937), z Niemcami i Japonią

-pakt stalowy z Niemcami – 22.5.1939

-10.6.1940 – zaatakowanie Francji (będące spornym elementem historii do dziś)

NAZIZM

-Adolf Hitler był z pochodzenia Austriakiem, uczestniczył w I Wojnie Światowej (walczył w armii niemieckiej - bawarskiej).

-od 1907 roku Hitler przebywał we Wiedniu (do 1913). Ówczesny Wiedeń był mocno antysemicki, ta atmosfera miała duży wpływ na poglądy młodego człowieka.

-po I WŚ jego sytuacja była skomplikowana – został bezrobotnym. Po kursie oświatowym miał zająć się kontrolą (monitorowaniem) ruchów politycznych w Monachium. Po pewnym czasie wstąpił do partii DAP (Deutsche Arbeitspartei).

-1920 – program, tzw 25 punktów. Pojawiają się w niej silne antysemickie hasła, np. obarczenie Żydów odpowiedzialnością z trudną sytuację społeczno-ekonomiczną w Niemczech

-sierpień 1920 – przekształcenie DAP w NSDAP (czyli w partię nacjonalistyczną, nie tylko niemiecką i robotniczą). Ważne jest, że partia obrasta w różnego rodzaju przybudówki, bojówki partyjne (takie jak powstały w 1921 Sturmabteling). Tego typu „obrastanie” partii w przybudówki jest charakterystyczne do dzisiaj (przykładem są ugrupowania nacjonalistyczne w dzisiejszej Polsce).

-13.3.1920 – pucz Kappa w Berlinie

-9.11.1923 – pucz monachijski z udziałem Hitlera. Nie powiódł się i Hitlerowi wytoczono proces polityczny, który wykorzystał do manifestacji swoich poglądów politycznych (oskarżeni mogą często wygłaszać swe poglądy polityczne, Hitler zrobił to i uzasadnił nimi swoje postępowanie)

-wyrok – 5 lat więzienia w twierdzy Landsbert, Hitler pisze tam Mein kampf

-NSDAP w 1928 stopniowo zaczyna uczestniczyć w demokracji parlamentarnej i zdobywa coraz większe poparcie w parlamencie republiki weimarskiej. W 1928 ma 12 mandatów w Reichstagu, w 1930 – już 107. 31 lipca 1932 – 230 z 608 mandatów.

-w Niemczech również był kryzys gospodarczy i hiperinflacja. Przykładem jest przywołany przez wykładowcę fragment – zdarzało się, że ludzie, którzy mieli w banku niewielkie fortuny tracili je w ciągu chwili, drukowano banknoty o wysokich nominałach. Chleb rano mógł kosztować kilka razy mniej (lub więcej) niż wieczorem.

-odkąd Hitler zostaje kanclerzem, w Niemczech zaczyna się rewolucja narodowosocjalistyczna. Już pierwsze posunięcia wskazują na przemocowy charakter reżimu:

-27.2.1933 – podpalenie Reichstagu jako pretekst do procesu komunistów w Lipsku. Nie udało się zdelegalizować partii komunistycznej tym procesem, ale Hitler „miał na nich oko”.

-5.3.1933 – wybory, NSDAP uzyskuje 43.9% głosów

-21.3.1933 roku – otwarcie pierwszego Reichstagu III Rzeszy

-23.3.1933 – uchwalenie ustawy o zagrożeniu narodu i państwa – tzw ustaw o pełnomocnictwach, która pozwalała kanclerzowi, którym był Hitler, rządzić praktycznie samotnie, bez parlamentu.

-problemem były w dalszym ciągu relacje z opozycją polityczną. Oddziały paramilitarne Hitlera (SA) przejmowały stopniowo rolę wojska i policji. W tej sytuacji generalicja niemiecka zasugerowała Hitlerowi, że uzyska ich poparcie, jeśli pozbawi siły bojówki SA-mannów. Niektórzy przywódcy SA zostali zlikwidowani (zabici) w czasie Nocy Długich Noży (30.czerwca 1934). Pozbyto się wówczas przeciwników Hitlera, a także jego byłych sojuszników. A także tych, którzy nie wiedzieli, że są byłymi sojusznikami.

-wrzesień 1934 – ustawy norymberskie; nakaz separacji biologicznej Aryjczyków od Żydów – obejmował np. unieważnienie małżeństw „mieszanych”, ale też Żydzi zostali pozbawieni prawa kupowania gazet, posiadania zwierząt domowych itd. Stopniowo uchwalano kolejne uniedogodnienia dla Żydów. Żydzi zaczęli emigrować masowo za granicę.

-10.5.1933 – wielkie palenie książek przed uniwersytetem w Berlinie w obecności Goebbelsa. Palono dzieła autorów uznawanych za Żydów lub za solidaryzujących się z Żydami.

-akcja z 9/10 listopada 1938 – noc kryształowa (Reichkristallnacht). Wywołana zabójstwem jednego z ambasadorów niemieckich w Paryżu przez młodego polskiego Żyda (prawdopodobnie w odwecie za wygnanie 15 tysięcy Żydów z kraju). Zburzono większość synagog w Niemczech, zamordowano wiele osób. Emigracja Żydów wzmagała się.

Wzmocnienie Hitlera, pojednanie z armią, konsolidacja państwa (przy pomocy terroru i agresji) doprowadziły do ekspansji Niemiec na zewnątrz.

Objawy ekspansji:

-przyłączenie Saary do rzeszy

-przywrócenie obowiązkowej służby wojskowej

-zajęcie strefy zdemilitaryzowanej w Nadrenii

-anschluss Austrii – inkorporacja

-30 września 1938 – pakt monachijski, zajęcie Sudetów

-zajęcie Czechosłowacji – 15.marca

TRZECI TOTALITARYZM LAT 30:

ZSRR DO 1939

-czerwony terror: jesienią 1918 liczba ofiar bolszewickiego terroru to co najmniej 10-15 tysięcy, tj więcej niż carskie sądy wydały wyroków śmierci w latach 1825-1917 (6321). Terror był ogromny od razu, od samego początku władzy bolszewickiej. Powodowało to spadającą popularność bolszewików w Związku Sowieckim.

-symptomem niezadowolenia społecznego był bunt marynarzy w Kronsztadzie (marzec 1921). Marynarze wcześniej popierali bolszewików, ich bunt był wyrazem dużej zmiany społecznego podejścia. Ich bunt krwawo stłumiono, wojskiem pacyfikującym kierował Michaił Tukarzewski.

-lata 20 to pierwsza klęska głodu w Rosji Sowieckiej. Lenin początkowo chciał wprowadzić tzw komunizm wojenny. Dla wsi oznacza to próbę utworzenia państwowych gospodarstw rolnych oraz nałożenie kontyngentów – czyli ustanowienie obowiązkowych, tanich a często darmowych dostaw żywności dla armii. W 1921-22 zmarło z głodu na obszarach nadwołżańskich 5 milionów osób (głodujących było 29 mln). Wówczas odnotowano po raz pierwszy przypadki kanibalizmu w bolszewickiej Rosji.

-Odpowiedzą na niezadowolenie społeczne jest terror partii, już w 1917 (20.12.1917) zostaje ustanowiona wszechzwiązkowa komisja nadzwyczajna WCzK (od 6.2.1922 zmieniona na GPU (państwowe kierownictwo polityczne przy narodowym komitecie spraw wewnętrznych [NKWD]). GPU w 1934 została włączona w strukturę NKWD.

-bunty i głód sprawiły, że kierownictwo uznało, iż trudno będzie rozwijać się gospodarczo tylko przy użyciu metod terroru. 1923-1927 – NEP (nowa ekonomiczna polityka). Oddech dla obywateli, dopuszczenie inicjatywy prywatnej w życiu gospodarczym, umożliwienie funkcjonowania prywatnych restauracji, zakładów usługowych. M.in. Bułhakow w Mistrzu i Małgorzacie opisuje realia okresu NEPu. Ta polityka kończy się w 1927 roku, Stalin już od trzech lat stoi na czele partii

-1924 – Stalin u władzy

-1929-31 – kolektywizacja. Pierwsze uderzenie kolektywizacyjne to lata 1921-24. Kolektywizacja to odbieranie chłopom ziemi, pozbawienie ich prywatnej własności i gospodarstw. Jest to realizacja idei komunizmu, który zakłada, że głównym wrogiem chłopów na wsi są bogaci chłopi – kułacy. Wyrzucano ich ze wsi (masowe deportacje). W miejsce prywatnych gospodarstw tworzono kołchozy i sowchozy (czyli gospodarstwa społeczne). Sposób realizacji kolektywizacji jest odpowiedzialny za wielki głód:

-1932-33 – wielki głód, 6 milionów ofiar, choć statystyki sowieckie są dość zakłamane (i dość niedokładne), podawana liczba ofiar to szacunki. Na temat wielkiego głodu (zwłaszcza na Ukrainie) wiadomo dziś dość dużo. To wielka tragedia, która spowodowała (coraz powszechniejsze) ataki kanibalizmu na wschodzie Europy.

Żniwa smutku – publikacja opisująca wkraczanie przybyszów do wsi ukraińskich, gdzie witani byli przez kompletną ciszę – ludzie byli na tyle zmęczeni, że nie mieli siły i ochoty, aby się poruszać. Wszystkie koty i psy zostały zjedzone, większość dzieci również. Podania o masowym zabijaniu i zjadaniu dzieci tylko początkowo poddawane były w wątpliwość. W latach 1930-31 jest wiele buntów antykolektywizacyjnych, i charakterystyczne jest, że najbardziej spektakularne protesty były działem kobiet wiejskich (tzw babskie bunty na wsiach). Kobiety atakowały agitatorów, którzy przyjeżdżali tworzyć kołchozy, manifestowały niezadowolenie poprzez śpiewy religijne, marsze z ikonami itd. Taki sposób wyrażania emocji był charakterystyczny nie tylko dla Rosji lat 30, ale i kolektywizacji wsi polskiej (czyli lat 50, w czasie pierwszego uderzenia kolektywizacji). Partyjni urzędnicy często musieli salwować się ucieczką przez okno, gdyż byli zagrożeni.

-27.12.1932 – ustawa o paszportach wewnętrznych i obowiązkowym meldunku dla mieszkańców miast (tylko pracujący mieszkańcy miast otrzymywali dokument). Spowodowana była masowymi migracjami głodujących chłopów do miast (w mieście otrzymywało się kartki na żywność, na wsi nie). Opisy korespondentów zachodnich, którzy znaleźli się w Rosji Sowieckiej w latach 30, są makabryczne – piszą o leżących wzdłuż torów chłopach, którzy prą do miast aż do ostatecznego upadku z sił.

-zakończenie kolektywizacji – 1934.

-1936-38 – kolejny Wielki Terror, tym razem czysto polityczny. Stalin tworzy sobie nową gwardię, wymienia całą biurokrację. W latach 1937-38 aresztowano 1.5 mln osób, rozstrzelano ponad 680 tysięcy z nich.

Za tydzień: dokończenie Rosji, dopowiedzenie o Łagrach.

(Prowadzący ostrzega, że na następnym wykładzie zamknie drzwi 5 minut po rozpoczęciu – lepiej się nie spóźniać)