14.sarmatyzm w zyciu szlachty staropolskiej w literaturze, polski epoki

(Krzysiek Król)

14. SARMATYZM W ŻYCIU SZLACHTY STAROPOLSKIEJ I W LITERATURZE

SARMATYZM

- podstawą "mitu sarmackiego" było (historyczne nieuzasadnione) przekonanie o pochodzeniu Polaków od starożytnego plemienia Sarmatów, które od I w.p.n.e. do IV w.n.e. zamieszkiwało ziemie Ukrainy. Sarmatyzm był odmianą kultury, obejmującą światopogląd, zachowania, obyczaje i styl życia polskiej szlachty (w XVII w. sarmatyzm utożsamiano tylko ze stanem szlacheckim). Popularność mitu sarmackiego wiązała się z blaskiem, jakiego dodawało narodowi starożytne pochodzenie, oraz z integracyjną funkcją wiary we wspólny rodowód, szczególnie ważne w wielonarodowym państwie. Demokracja szlachecka wpływała na przekonanie, że Polska jest wyspą wolności wśród panującego na świecie despotyzmu, z kolei odsiecz wiedeńska Jana III Sobieskiego umocniła wiarę w rolę naszego państwa jako "przedmurze chrześcijaństwa" (obrońcy całego chrześcijańskiego świata). Inne cechy ideologii sarmackiej to kult dawności, kult szlachectwa, swojskości i niechęć do obcych obyczajów, kult równości szlacheckiej, pogarda dla innego niż ziemiański modelu życia, religijność. Sarmackim wzorem osobowym był szlachcic - rycerz, obrońca złotej wolności i wiary; w okresie pokoju zaś dobry gospodarz. Sarmata chętnie uczestniczył w życiu publicznym, dyskutował na sejmikach i w towarzystwie. Czcił wolność, co nie przeszkadzało mu uciekać się do rozbojów i awantur. Był jednocześnie dumny i pokorny (szczególnie wobec Boga); lubił ceremonie, ale często zachowywał się w sposób spontaniczny i niepohamowany. Łączył w sobie wyrozumiałość (np. wobec szlacheckich wybryków) i nietolerancję; godził ziemiański i żołnierski tryb życia.

Z czasem ideologia sarmacka uległa wypaczeniom. Dla twórców oświecenia sarmatyzm był synonimem zaściankowości, ciemnoty, warcholstwa, konserwatyzmu, niechęci do kultury europejskiej, pieniactwa. Kult dawności zmienił się w konserwatyzm; pojawiła się wiara w przesądy i zabobony; umiłowanie swojskości przerodziło się w ksenofobię; umiłowanie wolności dało początek anarchii i warcholstwu. Wady te szlachta usprawiediwiała sarmackim dziedzictwem, a wobec tego większość jej przedstawicieli nie czuła potrzeby zmian.

Jak “ewoluował” sarmatyzm:

•Duma narodowa => megalomania, poczucie wyższości, przekonanie o posłannictwie narodu polskiego (mesjanizm)

•Wierność tradycji => zacofanie kulturalne, ksenofobia, obrona przed kulturą zachodu i uleganie kulturze orientu

•Waleczność, odwaga => awanturnictwo, pieniactwo, chęć bogacenia się w boju

•Umiłowanie wolności i demokracji => warcholstwo, nadużywanie liberum veto

•Wierność katolicyzmowi => religijna ortodoxia, nietolerancja, dewocja, fanatyzm i wiara w zabobony

•Szacunek dla prawa => pieniactwo, brak chęci kompromisu, przekupstwo, prywata szlachecka

•Retoryka => gadulstwo, popisy oratorskie, makaronizowanie,

•Gościnność, wystawność => pijaństwo, choroba alkoholowa, obżarstwo, życie ponad stan

SARMATYZM W LITERATURZE:

•W utworach Wacława Potockiego (barok) mamy do czynienia głównie z krytyką sarmatyzmu. W "Nierządem Polska stoi"- pokazuje nieporządek w kraju, anarchię, nietolerancję. "Zbytki polskie"- obrazują samowolę szlachty oraz jej życie ponad stan. "Pospolite ruszenie"- krytyka sposobu pojmowania zasady wolności i równości przez szlachtę, dla której sen (bo przecież mają szlacheckie prawo do wyspania się) jest ważniejszy od bronienia kraju. W "Transakcji wojny chocimskiej"- w eposie tym został stworzony mit rycerza kresowego- niezłomnego wojownika, który z szablą u boku broni granic Polski. Ukazując odwagę polskich Sarmatów eksponuje przepaść dzielącą mitologiczny wizerunek od rzeczywistości, w której szlachcic krewkość charakteru marnotrawi w sąsiedzkich sporach zamiast w obronie ojczyzny. Krytyka ta miała zwrócić ówczesnej szlachcie uwagę na ich “rodowód” i skłonić do pracy nad własnymi wadami.

• W “Pamiętnikach” Jan Chryzostoma Paska (barok)- autor na podstawie swoich doświadczeń życiowych ukazuje szlachcica w jego dwóch elementarnych rolach- rycerza, walczącego w obronie granic Rzeczypospolitej i ziemianina smakującego rozkosze wiejskiego bytowania. Szlachcic taki to owszem człowiek dumny, waleczny przywiązany do tradycji, gościnny, gospodarny, zapobiegliwy, niemniej jednak przejawia więcej wad charakteru niż szlachetnych zalet. Odznacza się kłótliwością, skłonnością do chlania, fanatycznym przywiązaniem do przywilejów szlacheckich, zaściankowym tradycjonalizmem i powierzchowną religijnością a także chciwością i pazernością.

• W satyrach Ignacego Krasickiego (oświecenie), nade wszystko w utworze “Pijaństwo" przedstawiającym obraz wystawnego stylu życia polskiej szlachty prowadzącego w konsekwencji do pijaństwa i obżarstwa. Utwór jest przerażającym studium nałogowego alkoholizmu, kreśli karykaturalny portret szlachcica, który poszukuje jedynie okazji do napicia się wódki.

W "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadkach" - autor w sposób kontrastujący pokazuje ideał Sarmaty Oświeceniowego (Mikołaj po powrocie do domu) - dobry gospodarz oraz typowego warchoła (ojciec Mikołaja)

• W komedii politycznej J.U. Niemcewicza (oświecenie) pt. “Powrót posła". W komicznym przerysowaniu, za pośrednictwem biało-czamego schematu postaci, autor konfrontuje ze sobą dwa diametralnie różne wizerunki Rzeczypospolitej szlacheckiej. Pierwszy reprezentują Podkomorzy i jego syn Walery - wyznawcy szlacheckich cnót, admiratorzy postępu i rozwagi politycznej, drugi - Starosta Gadulski, typowy warchoł i awanturnik, synonim najcięższych grzechów szlachty wobec ojczyzny.

• W komedii Aleksandra Fredry (romantyzm) pt. “Zemsta". Któż z nas nie zna dwóch jakże zabawnych i sympatycznych postaci: Rejenta Milczka i Cześnika Raptusiewicza wiodących między sobą sąsiedzką wojnę o mur graniczny. Pod maską śmiechu kryje się jednak gorzka ironia. Rejent i Cześnik to typowe figury Polski sarmackiej - barwne i śmieszne - ale budzące refleksję głębszą.

• W “Panu Tadeuszu" Adama Mickiewicza (romantyzm). Autor mitologizuje świat staroszlachecki, ukazuje go w pełnej krasie. Mickiewiczowskie Soplicowo stanowi symbol polskości, jest oazą ładu ziemiańskiego i Arkadią obfitości. Wszystko odbywa się tu według odwiecznego scenariusza, zgodnie z rytmem wschodów i zachodów słońca. Każda czynność ma swoje miejsce i swój czas. Gwarantami porządku są: Sędzia - strażnik etykiety, hrabia - strażnik mody i Wojski - strażnik myśliwskiego rzemiosła. Postaci wypełniające świat “Pana Tadeusza" są niezwykle barwne i oryginalne. Nie brakuje im oczywiście typowych szlacheckich przywar, wśród których autor eksponuje przede wszystkim porywczość charakteru, skłonność do kłótni i awantumictwa. Niemniej jednak sarmackie wady zostały potraktowane tu z pobłażliwością, z przymrużeniem oka. Mickiewicz ukazuje bowiem świat szlachecki w jego schyłkowej fazie, wie doskonale, że wkrótce przejdzie on do historii, że dawne formy życia polskiego ulegną dekompozycji. Dlatego idealizuje Polskę szlachecką wraz z jej zaletami i ułomnościami, chce bowiem ocalić od zapomnienia to, co były niegdyś bliskie jego sercu.

• W “Grobie Agamemnona" Juliusza Słowackiego (romantyzm). Drugi polski romantyk ma zgoła odmienne podejście do szlachetczyzny. w końcowej partii wiersza dokonuje z nią ostrego obrachunku, wprowadzając metaforę ”duszy anielskiej w czerepie rubasznym". Czerep rubaszny symbolizuje tu wszystkie wsteczne siły Rzeczypospolitej, uosabia zespół największych sarmackich grzechów wobec ojczyzny. Jedną z nich jest więzienie duszy anielskiej, czyli tłumienie wszelkich postępowych myśli, poczynań zmierzających do uratowania kraju przed bankructwem politycznym.

• W “Trylogii" Henryka Sienkiewicza (pozytywizm). W powieściach historycznych Sienkiewicza ponownie mamy do czynienia z apologią szlachetczyzny. Napisana ku pokrzepieniu serc", w czasie, kiedy Polska rozdrapana przez zaborców znikła z mapy Europy, miały przypominać chwile triumfu polskiego oręża. Dla Polaków pozbawionych ojczyzny taka Polska znaczyła bardzo wiele, dlatego Sienkiewicz był w stanie wybaczyć jej wszelakie wad i wyeksponował przede wszystkim waleczność, męstwo, patriotyzm polskiej szlachty. Jej przywary obrócił w żart, spojrzał na nie przez palce, zrobił wszystko, by zblakły w obliczu zasług szlachty dla Rzeczypospolitej. W efekcie stworzył dzieło, które siato się wielkim narodowym mitem i urosło do rangi polskiej “Iliady".

• W .Dziennikach" Witolda Gombrowicz (XX lecie). Autor rozprawia się ostro z sarmatyzmem jak również z samym Sienkiewiczem. który ów mit sarmacki ponownie wskrzesił i uświęcił. Według Gombrowicza autor “Trylogii" to pierwszorzędny pisarz drugorzędny", “Homer drugiej kategorii", to geniusz łatwej urody", który tak zbanalizował historię i upiększył Polaków, by podobać się za wszelką cenę. Spełnił przy tym tak długo oczekiwany przez rodaków “sen o urodzie", bo Polacy, którzy tak długo oglądali w literaturze jedynie brzydkie, karykaturalne, warcholsko-pieniackie wizerunki zapragnęli innej, ładniejszej estetyki. ,Polaków portret własny" nakreślony w “Trylogii" w pełni ich usatysfakcjonował. Rozprawa Gombrowicza z Sienkiewiczem jest nie tylko rozprawą z pisarzem, jest także wyrazem nienawiści do szlachetczyzny, której nie należy mitologizować nawet w imię najszlachetniejszych celów.