15, ZAGADNIENIA Młoda Polska

15. Zmiany w liryce pod wpływem symbolizmu (sugestia, analogia, synestezja, pejzaż wewnętrzny, montaż asocjacyjny). Przenikanie się różnorodnych technik, konwencji i stylów poetyckiej wypowiedzi: dekadentyzmu, symbolizmu, ekspresjonizmu, impresjonizmu.

Materializmowi i empiryzmowi pozytywizmu Młoda Polska przeciwstawiała idealizm typu platońsko-plotyńskiego z domieszką filozofii hinduskiej. Wyróżniamy tu elementy filozofii Hartmanna, Schopenhauera, Hegla, Kanta, Carla du Perla. Teza idealizmu brzmi: byt prawdziwy, tj. byt idealny jest niezniszczalny i wieczny, byt materialny natomiast spostrzegany zmysłami to złuda, cień, zjawisko przemijające. Świat materialny to rozproszone cząstki prabytu, podzielone przez nasze zmysły na osobne doznania: wonie, barwy, kształty. Ująć wieczność, nieprzemijalność, jedność owego prabytu – to pierwsze zadanie, a drugie to ujęcie nastroju, stanu duszy, która jest jedyną cząstką powszechnej duszy – absolutu. Metafizyka tradycyjna łączy się z psychologią i psychiatrią. Dusza identyfikowana z podświadomością, choć owa podświadomość zawiera jeszcze elementy irracjonalne: poprzez penetrację podświadomości dociera się do absolutu.

Idealizm stanowi podstawę symboliki. Kierunek literacki zwany symbolizmem ukształtował się w latach 80-tych XIX w. we Francji i Belgii; manifest symbolizmu ogłosił Jan Moréas w czasopiśmie „Le Figaro” w r. 1886. Patronami symbolizmu byli poeci: Charles Baudelaire, Stepchane Mallarme, Paul Werlaine, Jean Arthur Rimbaud i Charles Morice. Ważne sformułowania polityczne pochodzą od Stepchana Mallarmego.

W Polsce szybko pojawiła się informacja o symbolistach i symbolizmie. Najpełniejszy wykład symbolizmu, napisany z pozycji wyznawczych przedstawił Zenon Przesmycki w obszernym studium o belgijskim symboliście, poecie i dramaturgu – Maurice Maeterlincku. Symbolizm wpływał na kształtowanie się liryki polskiej. Już w latach 90-tych XIX w. elementy symbolicznej poetyki pojawiają się w utworach Tetamjera. Jej najważniejsze zasady to: ekspresja pośrednia, symboliczna ekwiwalencja konstruowania równoważników psychicznych stanów. Technika sugestii, niedopowiedzenia, aluzji, mnogość symbolów. Instrumentacja głoskowa, powtórzenia, refreny – rytmizują wiersz i umuzyczniają go. Rozwija się wiersz wolny (vers libre) i poemat prozą. Poeci sięgają również po technikę oniryczną i tak zwany montaż asocjacyjny – technikę wolnych skojarzeń; szereg luźnych obrazów, które tworzą analogię do stanu duszy podmiotu lirycznego, zbliża owe obrazy jedynie aura nastrojowa. Podkreślane były powinowactwa pomiędzy różnymi sferami rzeczywistości zerwanie z dekadenckim postrzeganiem świata. Elementy symbolizmu pojawiają się właściwie u wszystkich młodopolskich twórców. Do najwybitniejszych należą: Tetmajer, Staff, Kasprowicz, Miciński, Brzozowski o Ostrowska,  a przede wszystkim – Bolesław Leśmian.

Od parnasizmu różni się symbolizm przede wszystkim odejściem od anegdoty i realistycznego opisu; od impresjonizmu – pragnieniem ujęcia nie chwilowego wrażenia, lecz tego, co wieczne i nie przemijające; od dekadentyzmu – próbą stworzenia własnego systemu pozytywnego w miejsce totalnej negacji systemu, z którym dużą rolę odgrywają problemy poetyki. Nie występują owe kierunki w stanie czystym. Trudno odróżnić impresjonizm od symbolizmu wówczas, kiedy mamy do czynienia z wyrażeniem nastroju. U Tetmajera w Poezjach III mówimy o impresjonizmie jak i symbolizmie (także z resztą o dekadentyzmie). Z drugiej strony nie zawsze da się odróżnić symbolizm od impresjonizmu. Symbolizm posługuje się ekwiwalentem obrazowym, toteż Hymny Kasprowicza rozpatruje się zarówno w kategoriach symbolizmu i ekspresjonizmu. Twórczość Tadeusza Micińskiego to nakładanie się na siebie elementów dekadentyzmu, ekspresjonizmu i symbolizmu. Niezgodne więc z prawdą byłoby określenie poetów młodopolskich wyłącznie mianem dekadentyzmu. Symbolizm wyraźniejszy będzie u tych poetów, którzy mieli bliższy kontakt z literaturą francuską, np. Wincentego i Stanisława Brzozowskich i Waacława Rolicz-Liedera.

Filozofia idealistyczna zakłada, że świat otaczający człowieka stanowi jedynie symbol prawdziwego, idealnego bytu. Jest to dwuwarstwowa struktura. Symbol naginano do potrzeb ówczesnej literatury. Ówczesne definicje budowano na zasadzie opozycji do alegorii. Symbol to odpowiednik takich jakości, które nie będąc jakościami jasno skrystalizowanymi, nie posiadają adekwatnych określeń w języku. Symbol w przeciwieństwie do alegorii miał przedstawić to, czego w inny sposób przedstawić się nie da (idealistycznym światopoglądem zagadnienia ówczesnej psychologii i psychofizjologii). Zatem symbol, który ma zastępować ów odpowiednik językowy nie może mieć charakteru jednoznacznego. Cecha symbolu – w przeciwieństwie do jednoznacznej alegorii – jest wieloznaczność, nieuchwytność znaczeniowa polegająca na wywołaniu, na sugerowaniu odpowiednich wzruszeń, a nie dokładnie sprecyzowanych idei. Sentymentem symbolicznych ekwiwalentów jest poezja, która ma oddziaływać za pomocą sugestii, na wszystkie zmysły, na cały system nerwowy, która nie poddaje się dokładnemu przetłumaczeniu na język prozy. Sugestia w poezji nierzadko służyła przekazywaniu sfery transcendentnej, miała wiele wspólnego z muzyką. Ekspresja pośrednia, stosowanie równoważnika, ekwiwalentu nastrojowego to konsekwencje stosowania zasady sugestii. Zasada sugestii podsuwa problem, jak należy ukształtować dzieło, aby mogło ono najskuteczniej, zgodnie z założeniami twórcy, oddziaływać na odbiorcę. Teoria Stefana Mallarmego głosi odrębność języka poetyckiego, „esencjalnego” od języka, którym posługujemy się na co dzień. W okresie Młodej Polski filozofia idealistyczna współtworzyła symbolizm, kształtowała nowy sposób wypowiedzi poetyckiej, jednak kontynuowano tradycyjne wzorce zagadnień filozoficznych (poezje Asnyka, cykl sonetów Nad głębiami). Niektóre utwory poetyckie Tetmajera, Kasprowicza, Langego, Żuławskiego są małymi wierszowanymi traktatami filozoficznymi o anamnezie, tęsknocie metafizycznej, intuicyjnej, opartej na chwilach nagłych olśnień epistemologii, o jedności duszy ludzkiej z duszą wszechświata, o niemożności rozwiązania tajemnicy ludzkiej egzystencji. Jednym z podstawowych zadań ówczesnej literatury było przedstawianie wnętrza psychicznego, toteż poezja wykształciła szereg chwytów realizujących to zadanie. Psychika ludzka bywa wyodrębniona i upersonifikowana jako postać-dusza (słynne młodopolskie rozmowy z duszą). Stanowi również przedmiot penetracji poprzez zejścia w głąb labiryntów, podziemi. Owe „zejścia w głąb” Granicza z tym odpowiednikiem psychiki, jakim jest pejzaż wewnętrzny, cerebralny, mentalny. Pejzaż wewnętrzny to jeden z najbardziej charakterystycznych chwytów artystycznych epoki; jego inwazja widoczna jest nie tylko w poezji, ale również w prozie, dramacie, a nawet krytyce. Typowy pejzaż wewnętrzny – czasem łagodnie prerafaelicki, czasem bardziej burzliwy – stanowi zbitki metaforyczne, mieszające abstrakt (sfera psychiki, myśli, uczucia) z konkretem (element pejzażu). Czasem ów krajobraz mentalny zawiera opis jakiegoś krajobrazu, zwykle nacechowanego emocjonalnie; odniesienie do sfery psychicznej odbywa się za pomocą porównawczego „jak” lub identyfikującego „to”. Poezja przystosowała do swoich potrzeb synestezję (łączne występowanie doznań zmysłowych), zwaną także transpozycją wrażeń, przede wszystkim jako nieoczekiwane zestawienie epitetu ze sfery doznań zmysłowych, np. epitetu kolorystycznego z pojęciem abstrakcyjnym, np. białe wspomnienie. Połączenia synestezyjne stanowiły wówczas typ połączeń odważnych: eksponowały bowiem odległość znaczeniową, a nie podobieństwo poszczególnych elementów.

Najważniejsze zmiany w poezji wywołane przez symbolizm to: zmniejszenie elementu narracji i mimetycznego opisu, daleko idąca ekwiwalentyzacja, rozbudowanie i zautonomizowanie warstwy znaku, zerwanie z zasadą ciągłości, niezwykłość skojarzeń, zastąpienie praw logiki takimi prawami, jakie ustanawia sam artysta, konieczność wyszukiwania w poezji zawartych w niej sygnałów, rozwijania niedopowiedzeń, traktowania poezji jako wielorakiego stymulanta, jako wielką możliwość.

Realizacje symbolizmu były różne: nastąpiła inwazja kobiecych personifikacji i obiegowych symboli, nadużywano wewnętrznych pejzaży. Utwory starające się zbyt dokładnie realizować zasadę sugestii są długie i rozwlekłe, uporczywie powtarzają elementy symboliczno-obrazowe o pewnym określonym polu znaczeniowych, mnożą synonimiczne przymiotniki, powtarzają nazwy czynności wyrażające zwolnione tempo, używają stałych elementów onomatopeicznych (dzwony, deszcz).

Najbardziej interesujące realizacje symbolizmu to poezja T. Micińskiego i B. Leśmiana.

1