Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
15. Wpływy łaciny na język polski – przykłady z różnych podsystemów.
Najdłużej (X-XX wiek) na polszczyznę oddziaływała łacina. Przez cały ten okres łacina była językiem elity intelektualnej, językiem elitarnym, którego znajomość nobilitowała jego użytkowników.
W okresie staropolskim łacina obsługiwała przede wszystkim sakralno-liturgiczną sferę komunikacji językowej, sferę urzędową ( kancelaria, dyplomacja, prawo) oraz sferę sztuki słowa w tym czasie na naszym gruncie dopiero stopniowo rozdzielającą literaturę piękna (ars poetica) od retoryki (ars rhetorica).
Charakterystyczne dla średniowiecza jest tzw. ars dictaminis – sztuka dyktowania opierająca się na osiągnięciach antycznej retoryki. W XII i XIII w. Ukształtował się swoisty styl łacińskiej prozy paraliterackiej zwany ars dictandi. W okresie od XII do XV wieku powstają pierwsze polskie dziela, których łacińska proza nosi cechy ars dictandi ( Kronika Galla Anonima, Kronika Wincentego Kadłubka, Monumentum pro Republicae ordinatione congestum Jana Ostroga, Życiorys Grzegorza z Sanoka Filipa Kallimacha.
W wieku XVI zwiększa się zasięg łaciny w komunikacji publicznej, ale w niektórych sferach jej zakres zaczyna być stopniowo ograniczany. Po łacinie zostają sformułowane dzieła Mikołaja Kopernika, Andrzeja Frycza Modrzejewskiego. Zarazem jednak łacina przestaje być prymarnym językiem urzędowym. Reformacja wprowadza w funkcji sakralno-liturgicznej język polski.
W wieku XVII w obyczaju retorycznym i w codziennych komunikatach językowych łacina i polszczyzna wchodzą w relacje swoistej polifonii językowej w związku z tendencją do makaronizowania
W 2. połowie XVII w. I w XVIII w. łacina zyskuje konkurenta w postaci języka francuskiego.
W XIX w. łacina pełni funkcję elitarnego języka pisanego i mówionego w odniesieniu do religii katolickiej. Od polowy XX w. te funkcje przejmą języki narodowe
W XIX w. i w połowie XX w. łacina funkcjonuje w sferze nauki jako podstawa terminologii różnych dyscyplin wiedzy.
Współcześnie zakres łaciny ograniczył się do części przedstawicieli inteligecji humanistycznej.
I Zapożyczenia leksykalne
Ze względu na mechanizm zapożyczenia i adaptacji dzielimy je na:
lZapozyczenia formalnosemantyczne (właściwe)la) wyrazowe
b) frazeologiczne
lRepliki strukturalnela) wyrazowe
b) frazeologiczne
lRepliki semantycznela) wyrazowe
b) frazeologiczne
lCytatyla) wyrazowe
b) frazeologiczne
Ze względu na kanał, za pomocą którego zachodzi proces przyswajania obcojęzycznych jednostek leksykalnych, zapozyczenia dzielimy na graficzne (wzrokowe) i fonetyczne (słowne).
Ze względu na dystans od języka nadawcy do języka biorcy dzielimy zapożyczenia na bezpośrednie i pośrednie
Ze względu na jakość materiałową zapożyczanych elementów językowych dzielimy zapożyczenia na naturalne i sztuczne
Najwcześniejsze zapożyczenia z łaciny miały miejsce w okresie przedpolskim, były to na ogół zapożyczenia formalnosemantyczne wyrazowe, fonetyczne, pośrednie, naturalne, np. cesarz- goc. kaisar- caesar. W okresie staropolskim przeważały pośrednie (niemiecki, czeski) formalnosemantyczne wyrazowe zapożyczenia z łaciny, np. anioł, ewangelia, kościół, msza, oraz wyrazowe repliki strukturalne np. sumienie- czes. svedomi- łać. concientia.
Nieliczne zapożyczenia bezpośrednie z łaciny w okresie staropolskim, dotyczyły przede wszystkim tematyki biblijnej (np. balsam, manna, palma), lekarsko-przyrodniczej (np. cebula, cynamon), pracy umysłowej (np. bakałarz, data, mandat), budownictwa (np. cysterna, kanał), sprzętów i przyborów (np. cyrkiel, tablica), strojów (np. kaptur).
W XVI i XVII w, liczba i zakres tematyczny bezpośrednich wyrazowych zapożyczeń formalnosemantycznych znacznie się zwiększyły. Dotyczyły głównie nazw pojęć abstrakcyjnych (natura, religia), nazw wykonawców zawodów (aktor, fizyk), nazw wytworów (tron)
II Podstawowe znaki literowe występujące w polskim alfabecie są wynikiem przejęcia alfabetu łacińskiego
III Genezę łacińską ma paroksytoniczny akcent w wyrazach pochodzenia obcego, zakończonych przyrostkami –ika // -yka, np. ak/ustyka, gram/atyka, a także w wyrazach zakończonych na –ik//-yk (w D. Lp.), np. chemik – ch/emika
IV Słowotwórstwo
Z łaciny zostało zapożyczone szereg formantów sufiksalnych i prefiksalnych:
a) sufiksy rzeczownikowe: -acja (korporacja), -ada // -iada // -inada // -onada (dziecinada, żakinada), -ancja, -ant, -ariusz, -ita, -izm, -ia, -jusz, -us
b) sufiksy przymiotnikowe (uległy one adaptacji morfologicznej, która polegała na połączeniu, kontaminacji z rodzimymi przyrostkami przymiotnikowymi):
-al-ny (genialny); icz-ny ( fantastyczny); -yl-ny (infantylny); -ij-ny//-yj-ny (melodyjny); -iń-ski// -yń-ski (starościński)
c) sufiksy czasownikowe: -izować (szufladyzować)
Istotnym strukturalnym wpływem łacińskim w zakresie słowotwórstwa jest wzorzec złożeń grecko – łacińskich, np. białogrzywy, białoskrzydły.
V Fleksja
Trwałym zapożyczeniem z łaciny jest końcówka –a w M. i B. lm. rzeczowników męskich (absurda, adresata, dogmata)
VI Składnia
Jednoznacznym zapożyczeniem z łaciny była konstrukcja accusativus cum infinitivo. Dyskusyjnym wpływem łaciny jest szyk orzeczenia na końcu zdania.
...