Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
DYDAKTYKA W SPOŁECZEŃSTWIE INFORMACJI GLOBALNEJ:
ZAGROśENIA – SZANSE – WYZWANIA
Wstęp – zorientowanie na XXI wiek
Przywoływanie wieku XXI w rozwaŜaniach naukowych i publicystyce stało się pewną
modą intelektualną, niekiedy banalną, bo uprawianą bez rzetelnej analizy przewidywanych
przemian cywilizacyjno-społecznych i wyzwań
nieprzejrzystej przyszłości.
A właśnie owa
nieprzejrzysta przyszłość
staje się imperatywem kategorycznym myślenia o niej w
kategoriach zagroŜeń, szans i wyzwań oraz
podejmowania działań we wszystkich obszarach
egzystencji ludzkiej, stylów
a takŜe
jakości Ŝycia, czyli próbą kreowania owej przyszłości
1
.
Niektóre organizacje, a takŜe pewna liczba ludzi nauki i pracowników róŜnych firm
prowadzą juŜ pracę nad znalezieniem rozwiązań rysujących się problemów
2
.
To właśnie ci,
którzy juŜ obecnie pracują nad wyzwaniami dnia dzisiejszego i jednocześnie przygotowują się
do nowych doświadczeń, jakie niesie ze sobą przyszłość, zostaną liderami i będą dominować
na rynku
3
.
Nic więc dziwnego, Ŝe takŜe dydaktyka chce podjąć trud przeanalizowania
problemów współczesnych oraz wyzwań jakie niesie dla niej edukacja w XXI wieku.
Kształcenie bowiem, tak jak wychowanie, jest zawsze
dla przyszłości
– o czym
przekonywująco pisał w swoim czasie Bogdan Suchodolski.
Współcześnie dydaktyka pojmowana jako teoria kształcenia i samokształcenia człowieka
(przy czym owo kształcenie ma wymiar zarówno nauczający, jak i wychowujący
4
, co wiąŜe
się ze sferą wartości poznawczych i zarządzaniem własnym rozwojem) jest dyscypliną
autonomiczną o uznanej powszechnie uŜyteczności dla praktyki
5
. Posiada swój przedmiot i
jasno określone zadania, ustalony zbiór wartości i precyzyjnych celów a takŜe wytyczony
zakres treści oraz skodyfikowane zasady kształcenia, metody nauczania i uczenia się. Istotną
rolę odgrywa w niej takŜe samokształcenie oraz proces wdraŜania do niego oraz organizacja i
planowanie działalności dydaktycznej. Zajmuje się równieŜ podstawowymi formami
nauczania i uczenia się oraz podręcznikami i środkami dydaktycznymi a takŜe kontrolą
procesu kształcenia, oceną , jak równieŜ dydaktycznymi implikacjami wykorzystania kontroli
i ewaluacji procesów dydaktycznych
6
. Oprócz dydaktyki ogólnej istnieją jeszcze dydaktyki
szczegółowe, zwane teŜ przedmiotowymi, jak równieŜ dydaktyka szkoły wyŜszej, wojskowa,
zawodowa, czy dydaktyka dorosłych
7
. Przedmiotem więc naszych rozwaŜań uczynimy przede
wszystkim rozwój i przemiany myśli dydaktycznej w jej zakresie ogólnym i dotyczącym
kształcenia dorosłych.
Dydaktyka ogólna
bowiem
czyni przedmiotem swej analizy i propozycji
czynności uczniów i nauczycieli,
a dydaktyka dorosłych
bada i analizuje te same zagadnienia
w działalności edukacyjnej osób dorosłych, ale jej zakres jest bogatszy, (...)
8
.
Tendencje
rozwojowe myśli i praktyki dydaktycznej rozpatrzymy zaś głównie ze względu na szanse,
zagroŜenia i wyzwania jakie stwarza rodzące się
społeczeństwo informacyjne
9
.
Społeczeństwo informacyjne
Zob. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku pod przewodnictwem
Jacques’a Delorsa EDUKACJA jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998.
3
P.F.Drucker: Zarządzanie w XXI wieku, Warszawa 2000, s. ix.
4
J. Półturzycki: Preparacje do studiowania dydaktyki, „Toruńskie Studia Dydaktyczne” 1993, nr 3, s. 38.
5
S. Palka: Pedagogika w stanie tworzenia, Kraków 1999, s. 103.
6
Zob. J. Półturzycki: Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1996.
7
Zob. J. Półturzycki: Dydaktyka dorosłych, Warszawa 1991.
8
TamŜe, s. 12.
9
T.Goban-Klas, P. Sienkiewicz: Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagroŜenia, wyzwania, Kraków 1999.
1
1
Edukacja zorientowana na XXI wiek, pod red. J. Gajdy, Lublin 2000, s. 7.
2
Znany japoński uczony Yonsji Masuda utrzymywał, Ŝe cywilizacja, którą zbudujemy w
XXI wieku, nie będzie cywilizacją materialną symbolizowaną przez ogromne konstrukcje
materialne, ale będzie faktycznie cywilizacją niewidoczną:
cywilizacją informacyjną.
Samo wyraŜenie
społeczeństwo informacyjne
pochodzi z Japonii (
johoka shakai).
Jako
pierwszy uŜył go w 1963 roku Tadao Umesamo w artykule na temat ewolucyjnej teorii
społeczeństwa opartego na przemysłach informacyjnych. Został on następnie
spopularyzowany przez futurologa Kenichi Koyamę (Introduction to Information Theory,
1968).
Johoka shakai
stało się przez następne lata przedmiotem analiz ekspertów rządowych
i oficjalnym celem wielu ministerstw
10
.
Do Europy pojęcie
społeczeństwa informacyjnego
dotarło w 1978 roku. W latach
osiemdziesiątych przyjęło się powszechnie takŜe w Stanach Zjednoczonych.
Społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które:
wytwarza informacje,
przechowuje informacje,
przetwarza informacje,
wykorzystuje informacje.
Informacje zawsze były waŜne dla człowieka. Posługiwanie się informacją pozagenetyczną w
sterowaniu własnym rozwojem stanowi o osobliwości gatunku
Homo sapiens.
Ludzie to
prawdziwi informatoŜercy. Dopiero jednak we współczesnej gospodarce rynkowej stała się
takŜe
towarem,
który moŜna kupić i sprzedać, a to dzięki rewolucji technologicznej. Inaczej
mówiąc, społeczeństwo informacyjne zaleŜy nie tylko od informacji, ta bowiem była obecna
od zawsze, lecz takŜe od środków jej gromadzenia, przetwarzania i przesyłania, które są
środkami wartości produktów.
Tym większa wartość produktu, im więcej w nim
informacji.
Przesyłanie pilnych wiadomości było znane juŜ imperiom staroŜytności. Mimo jednak
systemu zmienników, dystans dwustu kilometrów moŜna było przebyć przez co najmniej 5 do
7 godzin. Ta szybkość przesyłania waŜnych informacji nie uległa zmianie przez dwa
tysiąclecia.. Co jednak najwaŜniejsze, szybkość ta słuŜyła przede wszystkim władcom i
wojskowym, a nie kupcom i społeczeństwu. Przełomem w przekazywaniu wiadomości stał się
28 kwietnia 1850 roku, gdy to Juliusz Reuter poŜyczył od brukselskiego piwowara stadko 44
gołębi i z ich przemocą uruchomił pocztę handlową między Brukselą a odległym o 200 km
Achen. Transmisja listu zajęła dwie godziny. Sam J. Reuter sporo zarobił na swoim pomyśle,
ale co waŜniejsze wykazał, Ŝe s z y b k i e przesyłanie informacji oraz przesyłanie jako
specyficzna usługa mogą być towarem. Im
szybciej
przekazuje się informacje, im są one
uŜyteczniejsze
, tym większy moŜe być zysk usługodawcy/producenta. W tym samy czasie
pojawia się telegraf, który zrewolucjonizował przesyłanie informacji i zapoczątkował
niesłychany rozwój technik telekomunikacyjnych.
Społeczeństwo informacyjne nie jest jednak społeczeństwem technik telekomunikacyjnych i
komputerów (infrastruktury). W istocie chodzi o coś znacznie waŜniejszego, niŜ sama
powszechność technologii satelitarnych, kablowych czy komputerowych
11
. Chodzi o
przeobraŜenie wszystkich sfer Ŝycia społecznego w oparciu o rozwój sektora informacji i
telekomunikacji, przygotowujące nowe społeczeństwo:
johoka shakai.
Przedstawimy teraz
w formie syntetycznej zestawienie
nazw
zmiany społecznej w okresie po II wojnie światowej.
1950 – Samotny tłum, człowiek posthistoryczny; 1953/56 – Rewolucja organizacyjna,
człowiek organizacji; 1958 /76 – Merytokracja, rewolucja edukacyjna, społeczeństwo
postkapitalistyczne, koniec ery ideologii, społeczeństwo przemysłowe, rewolucja
komputerowa, ekonomia wiedzy, nowa klasa pracująca, globalna wioska, człowiek
10
TamŜe, s. 33.
11
2
TamŜe, s. 35.
jednowymiarowy, era postcywilizacyjna, społeczeństwo usług, społeczeństwo
technologiczne, nowe państwo przemysłowe, rewolucja naukowo-techniczna, podwójna
ekonomia, neokapitalizm, społeczeństwo postmodernistyczne, technokracja, wiek
nieciągłości, spoleczeństwo skomputeryzowane, wiek postliberalny, kultura prefiguratywna,
era technotroniczna, wiek informacji, Compunifications, społeczeństwo postprzemysłowe,
społeczeństwo posttradycyjne, świat bez granic, nowe spoleczeństwo usług, rewolucja
informacyjna, wiek środków komunikowania, mediokracja, trzecia rewolucja przemysłowa,
społeczeństwo przemysłowo-technologiczne, Megacorp; 1977/ 1996 – Rewolucja
elektroniczna, ekonomia informacji, demokracja antycypacyjna, naród sieciowy, republika
technologii, społeczeństwo telematyczne, społeczeństwo okablowane, wiek komputerowy,
tysiąclecie mikro, mikro rewolucja, rewolucja mikroelektroniczna, trzecia fala, społeczeństwo
informacyjne, rynek sieciowy, rewolucja środków komunikowania, wiek informacji, państwo
komputerowe, wiek genów, drugi podział przemysłowy, Człowiek Turinga, Społeczeństwo
sieciowe
12
.
W ogromnym bogactwie nazw kryje się pewien inwariant znaczeniowy, który znajduje się
we wszystkich wyraŜeniach. Jest nim pojęcie
społeczeństwa informacyjnego.
Zajmiemy się
teraz objaśnieniem tego wyraŜenia.
Wzrost róŜnorodnych potrzeb człowieka przyniósł wzrost złoŜoności organizacji, aby
osiągnąć zamierzone cele, ludzie nieustannie doskonalili zarówno narzędzia pracy, jak i
struktury organizacyjne. Procesy te wymagały informacji aktualnych i uŜytecznych – one
bowiem stanowiły podstawę podejmowania decyzji. JednakŜe niewykorzystane w porę
informacje mogły tworzyć bariery dalszego rozwoju.
Pierwsza rewolucja przemysłowa zwiększyła energetyczne moŜliwości człowieka, energię
mięśni zastępowała energia parowa, potem elektryczna i energia silników spalinowych.
Rewolucja organizacyjna, z kolei, doprowadziła najpierw do mechanizacji czynności, a
następnie do ich automatyzacji. Pojawiło się nowe zjawisko w Ŝyciu społecznym –
automatyzacja sterowania i zarządzania. Lecz ta rewolucja wzmogła zapotrzebowanie na
informację. Tempo wzrostu informacji jest zaś wprost proporcjonalne do kwadratu tempa
wzrostu produkcji. Mechanizacja i automatyzacja wymaga przede wszystkim zwiększenia
efektywności procesów informacyjno-decyzyjnych.
W przemysłowo rozwiniętych krajach rośnie liczba ludzi zatrudnionych w sektorze usług i
informacji. O tym, Ŝe nastąpiła rewolucja informatyczna, świadczą zarówno wskaźniki
technologiczne (np. dotyczące komputerów, urządzeń powielających informacje), jak i
ekonomiczne analizy rozwoju społeczno-gospodarczego krajów rozwiniętych. Jeden z
bardziej znanych badaczy przemian cywilizacyjnych Daniel Bell stwierdza: „ ludzkość
przeŜyła dotychczas cztery odrębne przewroty w zakresie oddziaływań społecznych: w
mowie, piśmie, w druku i – obecnie – w telekomunikacji. KaŜdy przewrót jest związany z
róŜnym, technicznie uzasadnionym „sposobem Ŝycia”
13
. Te przewroty, co warto podkreślić,
mają swoje odzwierciedlenie w rozwoju myślenia dydaktycznego.
KaŜdy wynalazek technologiczny w dziedzinie przetwarzania energii i materii, który
wpływa na rozwój Ŝycia, zwiększa w ostatniej instancji potrzebę sterowania i kontroli, a więc
i potrzebę postępu w dziedzinie przetwarzania informacji i komunikowania.
Rewolucja przemysłowa wymagała opanowania sterowania i kontroli trzech głównych
dziedzin działalności gospodarczej: masowej produkcji, dystrybucji oraz konsumpcji dóbr i
usług. Na początku XX stulecia rozwijano teŜ techniki pomagające utrzymać sprzęŜenie
zwrotne z masowym konsumentem, podstawa marketingu, takŜe politycznego
(demokratyczne wybory prezydenta czy posłów i senatorów).
12
TamŜe, s. 36 – 38.
13
3
TamŜe, s. 40.
Jednym z rezultatów rewolucji w sferze sterowania opartego na sprzęŜeniu zwrotnym staje
się powstawanie społeczeństwa informacyjnego:
Społeczeństwo informacyjne to
społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i
komunikowania, lecz przetwarzanie informacji jest podstawą tworzenia dochodu
narodowego i dostarcza źródła utrzymania większości społeczeństwa
14
.
Cechy i trendy
rozwojowe trzech typów społeczeństwa przedstawia poniŜsza tabela:
Społeczeństwo
agrarne
Społeczeństwo
przemysłowe
Społeczeństwo
informacyjne
bogactwo
ziemia
kapitał
wiedza
produkt podstawowy Ŝywność
wyroby przemysłowe informacje, dane
praca
obok domu
daleko od domu
w domu, telepraca
transport
rzeka, droga
kolej, autostrada
infostrada
energia
ludzka, zwierzęca
węgiel, para, benzyna elektryczna, jądrowa
skala działania
lokalna
regionalna
globalna
rozrywka
obrzędowa, ludowa masowa
domowa, interakcyjna
tajemnica
religijna
polityczna
handlowa
oświata
mistrz
szkoła
komputer
telenauczanie
x Cechy i trendy rozwojowe społeczeństw według T.Goban-Klas, P.Sienkiewicz.
Analiza procesu zmian prowadzących do powstania społeczeństwa informacyjnego pozwala
na sformułowanie następujących hipotez
15
:
H 1.
Wysoka dynamika zmian (rozwoju) sieci komunikacji społecznej stanowi zasadniczą
przyczynę powstania
społeczeństwa informacyjnego.
H 2.
Wzrost efektywności systemów informacyjnych przynosi amplifikację zmian
ilościowych i jakościowych w społecznej sieci komunikacji oraz w polityce informacyjnej w
systemie społecznym.
H 3.
Zmiany sieci komunikacyjnej „indukują” zmiany pozostałych „komponentów” struktury
społecznej.
H 4.
Kierunek zmian społecznych oraz kierunek postępu w technologiach informacyjnych są
silnie skorelowane (istnieje sprzęŜenie zwrotne).
H 5.
Wzrost efektywności systemów informacyjnych jest warunkiem koniecznym, lecz nie
wystarczającym do tego, aby powstało „społeczeństwo informacyjne”.
H 6.
Społeczeństwo, jako system wielki, charakteryzuje syntetyczna funkcja mocy
społecznej, czyli potencjalnej siły, której system moŜe uŜyć do utrzymania aktualnej struktury
podstawowej.
H 7. (A. Charkiewicza):
ilość informacji rośnie proporcjonalnie do kwadratu wartości
potencjału gospodarczego.
Społeczeństwo informacyjne naleŜy rozpatrywać jako formę cywilizacyjną otwierającą
nową erę w rozwoju ludzkości, z właściwymi tej postaci wyznacznikami aksjologicznymi w
postaci:
przechodzenie od mechanistycznej do systemowej wizji świata, w której
nawet niewielkie zmiany warunków początkowych, a więc działania
14
TamŜe, s. 43.
15
¨
TamŜe, s. 45.
4
indywidualne, mogą niekiedy w zasadniczy sposób wpłynąć na zmiany
rzeczywistości;
¨
odchodzenie od wielu paradygmatów oświeceniowych, w tym
utoŜsamienie rozwoju z postępem;
¨
ewolucji systemu wartości, prowadzącej do zwiększenia adaptacyjności
zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw do narastającej zmienności
otoczenia jako
conditio humana
początku XXI wieku.
Podkreślmy społeczeństwo informacyjne staje się rzeczywistością społeczną, natomiast
sposoby jej urzeczywistniania mogą być bardzo róŜne. Na ich wybór mają bowiem wpływ
takie czynniki, jak: stan rozwoju systemu społecznego, poziom edukacji, stopień rozwoju
technologii (systemów) informacyjnych, stan świadomości społecznej, rozum polityczny elit
rządzących, posiadanie odpowiednich zasobów (ludzi posiadających wysokie kompetencje )
umoŜliwiających zmiany. Podsumowując zaś dotychczasowe rozwaŜania powiemy, Ŝe z tej
wizji społeczeństwa informacyjnego wynikają zarówno pewne zagroŜenia, jak i szanse oraz
wyzwania waŜne nie tylko dla państw i społeczeństw, ale takŜe dalszego rozwoju myśli
dydaktycznej.
ZagroŜenia – nowe zadania dla dydaktyki ogólnej
W coraz bogatszej literaturze poświęconej społeczeństwu informacyjnemu dominują oceny
pozytywne, akcentujące przede wszystkim szanse, czyli okoliczności sprzyjające jego
rozwojowi. Podkreśla się, Ŝe społeczeństwo informacyjne, nierozerwalnie związane z
komputerami, róŜni się od społeczeństwa tradycyjnego, przedstawianego (głównie w
telewizji) jako bierne, nastawione wyłącznie na konsumpcje, wraŜliwe przede wszystkim na
wartości witalne (zdrowie, uroda, sprawność fizyczna). Społeczeństwo informacyjne jest
intelektualnie twórcze, racjonalne i otwarte na wartości duchowe (poznawanie, etyka w
biznesie), a swój rozwój myślenia opiera na „mądrości informatycznej”. Dlatego do głównych
programów wchodzących w skład planu ogólnego rozwoju społecznego zalicza się
informatycznie ukierunkowane szkolnictwo,
oraz
przekwalifikowanie kadr
(np. w
Japonii).
Jak widać korzyściom poświęcono wiele uwagi, jednakŜe mniej miejsca zajmują
rozwaŜania dotyczące, np.
zagroŜenia pozycji i prestiŜu nauczycieli, rozluźnienia
kontaktów bezpośrednich między nauczycielami a uczniami, a takŜe zaniedbywania
kultury uczuć i etyki.
W związku, między innymi z tymi zagroŜeniami, rodzą się obawy, Ŝe
powstanie
społeczeństwo kontrolowane
(widmo systemu Orwellowskiego), co w praktyce
oznaczałoby:
¶
ingerencję informacyjną w Ŝycie prywatne;
¶
centralizację i zmonopolizowanie informacji,
¶
alienację wskutek automatyzacji i oszczędności w zatrudnianiu.
JuŜ dziś moŜna więc powiedzieć, Ŝe kaŜdy z funkcjonujących systemów informatycznych i
telekomunikacyjnych moŜe być związany z określonymi zagroŜeniami. I kaŜdy wykazuje
pewną podatność na działania o charakterze kryminalnym. Pojęcie „przestępczość
komputerowa” jest ciągle przedmiotem Ŝywej dyskusji prawników i kryminologów, a takŜe
etyków zajmujących się informacją w biznesie (handel informacjami, pozyskiwanie
informacji o konkurencji).
Z wiktymologicznego punktu widzenia waŜna jest obawa, Ŝe potencjalnie kaŜda osoba i
kaŜda instytucja posiadająca komputer dołączony do jednej z wielu sieci m o Ŝ e stać się
5
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl hannaeva.xlx.pl
ZAGROśENIA – SZANSE – WYZWANIA
Wstęp – zorientowanie na XXI wiek
Przywoływanie wieku XXI w rozwaŜaniach naukowych i publicystyce stało się pewną
modą intelektualną, niekiedy banalną, bo uprawianą bez rzetelnej analizy przewidywanych
przemian cywilizacyjno-społecznych i wyzwań
nieprzejrzystej przyszłości.
A właśnie owa
nieprzejrzysta przyszłość
staje się imperatywem kategorycznym myślenia o niej w
kategoriach zagroŜeń, szans i wyzwań oraz
podejmowania działań we wszystkich obszarach
egzystencji ludzkiej, stylów
a takŜe
jakości Ŝycia, czyli próbą kreowania owej przyszłości
1
.
Niektóre organizacje, a takŜe pewna liczba ludzi nauki i pracowników róŜnych firm
prowadzą juŜ pracę nad znalezieniem rozwiązań rysujących się problemów
2
.
To właśnie ci,
którzy juŜ obecnie pracują nad wyzwaniami dnia dzisiejszego i jednocześnie przygotowują się
do nowych doświadczeń, jakie niesie ze sobą przyszłość, zostaną liderami i będą dominować
na rynku
3
.
Nic więc dziwnego, Ŝe takŜe dydaktyka chce podjąć trud przeanalizowania
problemów współczesnych oraz wyzwań jakie niesie dla niej edukacja w XXI wieku.
Kształcenie bowiem, tak jak wychowanie, jest zawsze
dla przyszłości
– o czym
przekonywująco pisał w swoim czasie Bogdan Suchodolski.
Współcześnie dydaktyka pojmowana jako teoria kształcenia i samokształcenia człowieka
(przy czym owo kształcenie ma wymiar zarówno nauczający, jak i wychowujący
4
, co wiąŜe
się ze sferą wartości poznawczych i zarządzaniem własnym rozwojem) jest dyscypliną
autonomiczną o uznanej powszechnie uŜyteczności dla praktyki
5
. Posiada swój przedmiot i
jasno określone zadania, ustalony zbiór wartości i precyzyjnych celów a takŜe wytyczony
zakres treści oraz skodyfikowane zasady kształcenia, metody nauczania i uczenia się. Istotną
rolę odgrywa w niej takŜe samokształcenie oraz proces wdraŜania do niego oraz organizacja i
planowanie działalności dydaktycznej. Zajmuje się równieŜ podstawowymi formami
nauczania i uczenia się oraz podręcznikami i środkami dydaktycznymi a takŜe kontrolą
procesu kształcenia, oceną , jak równieŜ dydaktycznymi implikacjami wykorzystania kontroli
i ewaluacji procesów dydaktycznych
6
. Oprócz dydaktyki ogólnej istnieją jeszcze dydaktyki
szczegółowe, zwane teŜ przedmiotowymi, jak równieŜ dydaktyka szkoły wyŜszej, wojskowa,
zawodowa, czy dydaktyka dorosłych
7
. Przedmiotem więc naszych rozwaŜań uczynimy przede
wszystkim rozwój i przemiany myśli dydaktycznej w jej zakresie ogólnym i dotyczącym
kształcenia dorosłych.
Dydaktyka ogólna
bowiem
czyni przedmiotem swej analizy i propozycji
czynności uczniów i nauczycieli,
a dydaktyka dorosłych
bada i analizuje te same zagadnienia
w działalności edukacyjnej osób dorosłych, ale jej zakres jest bogatszy, (...)
8
.
Tendencje
rozwojowe myśli i praktyki dydaktycznej rozpatrzymy zaś głównie ze względu na szanse,
zagroŜenia i wyzwania jakie stwarza rodzące się
społeczeństwo informacyjne
9
.
Społeczeństwo informacyjne
Zob. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI wieku pod przewodnictwem
Jacques’a Delorsa EDUKACJA jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998.
3
P.F.Drucker: Zarządzanie w XXI wieku, Warszawa 2000, s. ix.
4
J. Półturzycki: Preparacje do studiowania dydaktyki, „Toruńskie Studia Dydaktyczne” 1993, nr 3, s. 38.
5
S. Palka: Pedagogika w stanie tworzenia, Kraków 1999, s. 103.
6
Zob. J. Półturzycki: Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 1996.
7
Zob. J. Półturzycki: Dydaktyka dorosłych, Warszawa 1991.
8
TamŜe, s. 12.
9
T.Goban-Klas, P. Sienkiewicz: Społeczeństwo informacyjne: Szanse, zagroŜenia, wyzwania, Kraków 1999.
1
1
Edukacja zorientowana na XXI wiek, pod red. J. Gajdy, Lublin 2000, s. 7.
2
Znany japoński uczony Yonsji Masuda utrzymywał, Ŝe cywilizacja, którą zbudujemy w
XXI wieku, nie będzie cywilizacją materialną symbolizowaną przez ogromne konstrukcje
materialne, ale będzie faktycznie cywilizacją niewidoczną:
cywilizacją informacyjną.
Samo wyraŜenie
społeczeństwo informacyjne
pochodzi z Japonii (
johoka shakai).
Jako
pierwszy uŜył go w 1963 roku Tadao Umesamo w artykule na temat ewolucyjnej teorii
społeczeństwa opartego na przemysłach informacyjnych. Został on następnie
spopularyzowany przez futurologa Kenichi Koyamę (Introduction to Information Theory,
1968).
Johoka shakai
stało się przez następne lata przedmiotem analiz ekspertów rządowych
i oficjalnym celem wielu ministerstw
10
.
Do Europy pojęcie
społeczeństwa informacyjnego
dotarło w 1978 roku. W latach
osiemdziesiątych przyjęło się powszechnie takŜe w Stanach Zjednoczonych.
Społeczeństwo informacyjne to społeczeństwo, które:
wytwarza informacje,
przechowuje informacje,
przetwarza informacje,
wykorzystuje informacje.
Informacje zawsze były waŜne dla człowieka. Posługiwanie się informacją pozagenetyczną w
sterowaniu własnym rozwojem stanowi o osobliwości gatunku
Homo sapiens.
Ludzie to
prawdziwi informatoŜercy. Dopiero jednak we współczesnej gospodarce rynkowej stała się
takŜe
towarem,
który moŜna kupić i sprzedać, a to dzięki rewolucji technologicznej. Inaczej
mówiąc, społeczeństwo informacyjne zaleŜy nie tylko od informacji, ta bowiem była obecna
od zawsze, lecz takŜe od środków jej gromadzenia, przetwarzania i przesyłania, które są
środkami wartości produktów.
Tym większa wartość produktu, im więcej w nim
informacji.
Przesyłanie pilnych wiadomości było znane juŜ imperiom staroŜytności. Mimo jednak
systemu zmienników, dystans dwustu kilometrów moŜna było przebyć przez co najmniej 5 do
7 godzin. Ta szybkość przesyłania waŜnych informacji nie uległa zmianie przez dwa
tysiąclecia.. Co jednak najwaŜniejsze, szybkość ta słuŜyła przede wszystkim władcom i
wojskowym, a nie kupcom i społeczeństwu. Przełomem w przekazywaniu wiadomości stał się
28 kwietnia 1850 roku, gdy to Juliusz Reuter poŜyczył od brukselskiego piwowara stadko 44
gołębi i z ich przemocą uruchomił pocztę handlową między Brukselą a odległym o 200 km
Achen. Transmisja listu zajęła dwie godziny. Sam J. Reuter sporo zarobił na swoim pomyśle,
ale co waŜniejsze wykazał, Ŝe s z y b k i e przesyłanie informacji oraz przesyłanie jako
specyficzna usługa mogą być towarem. Im
szybciej
przekazuje się informacje, im są one
uŜyteczniejsze
, tym większy moŜe być zysk usługodawcy/producenta. W tym samy czasie
pojawia się telegraf, który zrewolucjonizował przesyłanie informacji i zapoczątkował
niesłychany rozwój technik telekomunikacyjnych.
Społeczeństwo informacyjne nie jest jednak społeczeństwem technik telekomunikacyjnych i
komputerów (infrastruktury). W istocie chodzi o coś znacznie waŜniejszego, niŜ sama
powszechność technologii satelitarnych, kablowych czy komputerowych
11
. Chodzi o
przeobraŜenie wszystkich sfer Ŝycia społecznego w oparciu o rozwój sektora informacji i
telekomunikacji, przygotowujące nowe społeczeństwo:
johoka shakai.
Przedstawimy teraz
w formie syntetycznej zestawienie
nazw
zmiany społecznej w okresie po II wojnie światowej.
1950 – Samotny tłum, człowiek posthistoryczny; 1953/56 – Rewolucja organizacyjna,
człowiek organizacji; 1958 /76 – Merytokracja, rewolucja edukacyjna, społeczeństwo
postkapitalistyczne, koniec ery ideologii, społeczeństwo przemysłowe, rewolucja
komputerowa, ekonomia wiedzy, nowa klasa pracująca, globalna wioska, człowiek
10
TamŜe, s. 33.
11
2
TamŜe, s. 35.
jednowymiarowy, era postcywilizacyjna, społeczeństwo usług, społeczeństwo
technologiczne, nowe państwo przemysłowe, rewolucja naukowo-techniczna, podwójna
ekonomia, neokapitalizm, społeczeństwo postmodernistyczne, technokracja, wiek
nieciągłości, spoleczeństwo skomputeryzowane, wiek postliberalny, kultura prefiguratywna,
era technotroniczna, wiek informacji, Compunifications, społeczeństwo postprzemysłowe,
społeczeństwo posttradycyjne, świat bez granic, nowe spoleczeństwo usług, rewolucja
informacyjna, wiek środków komunikowania, mediokracja, trzecia rewolucja przemysłowa,
społeczeństwo przemysłowo-technologiczne, Megacorp; 1977/ 1996 – Rewolucja
elektroniczna, ekonomia informacji, demokracja antycypacyjna, naród sieciowy, republika
technologii, społeczeństwo telematyczne, społeczeństwo okablowane, wiek komputerowy,
tysiąclecie mikro, mikro rewolucja, rewolucja mikroelektroniczna, trzecia fala, społeczeństwo
informacyjne, rynek sieciowy, rewolucja środków komunikowania, wiek informacji, państwo
komputerowe, wiek genów, drugi podział przemysłowy, Człowiek Turinga, Społeczeństwo
sieciowe
12
.
W ogromnym bogactwie nazw kryje się pewien inwariant znaczeniowy, który znajduje się
we wszystkich wyraŜeniach. Jest nim pojęcie
społeczeństwa informacyjnego.
Zajmiemy się
teraz objaśnieniem tego wyraŜenia.
Wzrost róŜnorodnych potrzeb człowieka przyniósł wzrost złoŜoności organizacji, aby
osiągnąć zamierzone cele, ludzie nieustannie doskonalili zarówno narzędzia pracy, jak i
struktury organizacyjne. Procesy te wymagały informacji aktualnych i uŜytecznych – one
bowiem stanowiły podstawę podejmowania decyzji. JednakŜe niewykorzystane w porę
informacje mogły tworzyć bariery dalszego rozwoju.
Pierwsza rewolucja przemysłowa zwiększyła energetyczne moŜliwości człowieka, energię
mięśni zastępowała energia parowa, potem elektryczna i energia silników spalinowych.
Rewolucja organizacyjna, z kolei, doprowadziła najpierw do mechanizacji czynności, a
następnie do ich automatyzacji. Pojawiło się nowe zjawisko w Ŝyciu społecznym –
automatyzacja sterowania i zarządzania. Lecz ta rewolucja wzmogła zapotrzebowanie na
informację. Tempo wzrostu informacji jest zaś wprost proporcjonalne do kwadratu tempa
wzrostu produkcji. Mechanizacja i automatyzacja wymaga przede wszystkim zwiększenia
efektywności procesów informacyjno-decyzyjnych.
W przemysłowo rozwiniętych krajach rośnie liczba ludzi zatrudnionych w sektorze usług i
informacji. O tym, Ŝe nastąpiła rewolucja informatyczna, świadczą zarówno wskaźniki
technologiczne (np. dotyczące komputerów, urządzeń powielających informacje), jak i
ekonomiczne analizy rozwoju społeczno-gospodarczego krajów rozwiniętych. Jeden z
bardziej znanych badaczy przemian cywilizacyjnych Daniel Bell stwierdza: „ ludzkość
przeŜyła dotychczas cztery odrębne przewroty w zakresie oddziaływań społecznych: w
mowie, piśmie, w druku i – obecnie – w telekomunikacji. KaŜdy przewrót jest związany z
róŜnym, technicznie uzasadnionym „sposobem Ŝycia”
13
. Te przewroty, co warto podkreślić,
mają swoje odzwierciedlenie w rozwoju myślenia dydaktycznego.
KaŜdy wynalazek technologiczny w dziedzinie przetwarzania energii i materii, który
wpływa na rozwój Ŝycia, zwiększa w ostatniej instancji potrzebę sterowania i kontroli, a więc
i potrzebę postępu w dziedzinie przetwarzania informacji i komunikowania.
Rewolucja przemysłowa wymagała opanowania sterowania i kontroli trzech głównych
dziedzin działalności gospodarczej: masowej produkcji, dystrybucji oraz konsumpcji dóbr i
usług. Na początku XX stulecia rozwijano teŜ techniki pomagające utrzymać sprzęŜenie
zwrotne z masowym konsumentem, podstawa marketingu, takŜe politycznego
(demokratyczne wybory prezydenta czy posłów i senatorów).
12
TamŜe, s. 36 – 38.
13
3
TamŜe, s. 40.
Jednym z rezultatów rewolucji w sferze sterowania opartego na sprzęŜeniu zwrotnym staje
się powstawanie społeczeństwa informacyjnego:
Społeczeństwo informacyjne to
społeczeństwo, które nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i
komunikowania, lecz przetwarzanie informacji jest podstawą tworzenia dochodu
narodowego i dostarcza źródła utrzymania większości społeczeństwa
14
.
Cechy i trendy
rozwojowe trzech typów społeczeństwa przedstawia poniŜsza tabela:
Społeczeństwo
agrarne
Społeczeństwo
przemysłowe
Społeczeństwo
informacyjne
bogactwo
ziemia
kapitał
wiedza
produkt podstawowy Ŝywność
wyroby przemysłowe informacje, dane
praca
obok domu
daleko od domu
w domu, telepraca
transport
rzeka, droga
kolej, autostrada
infostrada
energia
ludzka, zwierzęca
węgiel, para, benzyna elektryczna, jądrowa
skala działania
lokalna
regionalna
globalna
rozrywka
obrzędowa, ludowa masowa
domowa, interakcyjna
tajemnica
religijna
polityczna
handlowa
oświata
mistrz
szkoła
komputer
telenauczanie
x Cechy i trendy rozwojowe społeczeństw według T.Goban-Klas, P.Sienkiewicz.
Analiza procesu zmian prowadzących do powstania społeczeństwa informacyjnego pozwala
na sformułowanie następujących hipotez
15
:
H 1.
Wysoka dynamika zmian (rozwoju) sieci komunikacji społecznej stanowi zasadniczą
przyczynę powstania
społeczeństwa informacyjnego.
H 2.
Wzrost efektywności systemów informacyjnych przynosi amplifikację zmian
ilościowych i jakościowych w społecznej sieci komunikacji oraz w polityce informacyjnej w
systemie społecznym.
H 3.
Zmiany sieci komunikacyjnej „indukują” zmiany pozostałych „komponentów” struktury
społecznej.
H 4.
Kierunek zmian społecznych oraz kierunek postępu w technologiach informacyjnych są
silnie skorelowane (istnieje sprzęŜenie zwrotne).
H 5.
Wzrost efektywności systemów informacyjnych jest warunkiem koniecznym, lecz nie
wystarczającym do tego, aby powstało „społeczeństwo informacyjne”.
H 6.
Społeczeństwo, jako system wielki, charakteryzuje syntetyczna funkcja mocy
społecznej, czyli potencjalnej siły, której system moŜe uŜyć do utrzymania aktualnej struktury
podstawowej.
H 7. (A. Charkiewicza):
ilość informacji rośnie proporcjonalnie do kwadratu wartości
potencjału gospodarczego.
Społeczeństwo informacyjne naleŜy rozpatrywać jako formę cywilizacyjną otwierającą
nową erę w rozwoju ludzkości, z właściwymi tej postaci wyznacznikami aksjologicznymi w
postaci:
przechodzenie od mechanistycznej do systemowej wizji świata, w której
nawet niewielkie zmiany warunków początkowych, a więc działania
14
TamŜe, s. 43.
15
¨
TamŜe, s. 45.
4
indywidualne, mogą niekiedy w zasadniczy sposób wpłynąć na zmiany
rzeczywistości;
¨
odchodzenie od wielu paradygmatów oświeceniowych, w tym
utoŜsamienie rozwoju z postępem;
¨
ewolucji systemu wartości, prowadzącej do zwiększenia adaptacyjności
zarówno jednostek, jak i całych społeczeństw do narastającej zmienności
otoczenia jako
conditio humana
początku XXI wieku.
Podkreślmy społeczeństwo informacyjne staje się rzeczywistością społeczną, natomiast
sposoby jej urzeczywistniania mogą być bardzo róŜne. Na ich wybór mają bowiem wpływ
takie czynniki, jak: stan rozwoju systemu społecznego, poziom edukacji, stopień rozwoju
technologii (systemów) informacyjnych, stan świadomości społecznej, rozum polityczny elit
rządzących, posiadanie odpowiednich zasobów (ludzi posiadających wysokie kompetencje )
umoŜliwiających zmiany. Podsumowując zaś dotychczasowe rozwaŜania powiemy, Ŝe z tej
wizji społeczeństwa informacyjnego wynikają zarówno pewne zagroŜenia, jak i szanse oraz
wyzwania waŜne nie tylko dla państw i społeczeństw, ale takŜe dalszego rozwoju myśli
dydaktycznej.
ZagroŜenia – nowe zadania dla dydaktyki ogólnej
W coraz bogatszej literaturze poświęconej społeczeństwu informacyjnemu dominują oceny
pozytywne, akcentujące przede wszystkim szanse, czyli okoliczności sprzyjające jego
rozwojowi. Podkreśla się, Ŝe społeczeństwo informacyjne, nierozerwalnie związane z
komputerami, róŜni się od społeczeństwa tradycyjnego, przedstawianego (głównie w
telewizji) jako bierne, nastawione wyłącznie na konsumpcje, wraŜliwe przede wszystkim na
wartości witalne (zdrowie, uroda, sprawność fizyczna). Społeczeństwo informacyjne jest
intelektualnie twórcze, racjonalne i otwarte na wartości duchowe (poznawanie, etyka w
biznesie), a swój rozwój myślenia opiera na „mądrości informatycznej”. Dlatego do głównych
programów wchodzących w skład planu ogólnego rozwoju społecznego zalicza się
informatycznie ukierunkowane szkolnictwo,
oraz
przekwalifikowanie kadr
(np. w
Japonii).
Jak widać korzyściom poświęcono wiele uwagi, jednakŜe mniej miejsca zajmują
rozwaŜania dotyczące, np.
zagroŜenia pozycji i prestiŜu nauczycieli, rozluźnienia
kontaktów bezpośrednich między nauczycielami a uczniami, a takŜe zaniedbywania
kultury uczuć i etyki.
W związku, między innymi z tymi zagroŜeniami, rodzą się obawy, Ŝe
powstanie
społeczeństwo kontrolowane
(widmo systemu Orwellowskiego), co w praktyce
oznaczałoby:
¶
ingerencję informacyjną w Ŝycie prywatne;
¶
centralizację i zmonopolizowanie informacji,
¶
alienację wskutek automatyzacji i oszczędności w zatrudnianiu.
JuŜ dziś moŜna więc powiedzieć, Ŝe kaŜdy z funkcjonujących systemów informatycznych i
telekomunikacyjnych moŜe być związany z określonymi zagroŜeniami. I kaŜdy wykazuje
pewną podatność na działania o charakterze kryminalnym. Pojęcie „przestępczość
komputerowa” jest ciągle przedmiotem Ŝywej dyskusji prawników i kryminologów, a takŜe
etyków zajmujących się informacją w biznesie (handel informacjami, pozyskiwanie
informacji o konkurencji).
Z wiktymologicznego punktu widzenia waŜna jest obawa, Ŝe potencjalnie kaŜda osoba i
kaŜda instytucja posiadająca komputer dołączony do jednej z wielu sieci m o Ŝ e stać się
5