Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
KRZYSZTOF ADAM FIRLEJ
ŹRÓDŁA I PRZEBIEG KRYZYSU FINANSOWEGO
W STANACH ZJEDNOCZONYCH
I EUROPIE ZACHODNIEJ
Streszczenie:
W artykule wskazano przyczyny i przebieg kryzysu inansowego w Stanach
Zjednoczonych i Europie Zachodniej ostatnich lat, uwzględniając zarazem jego implikacje
w sferze realnej gospodarki. Analizie poddano analogie i rozbieżności w źródłach i przebiegu
kryzysu w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Dowiedziono, iż kryzys w krajach
zachodnioeuropejskich był w znacznej mierze spowodowany zawirowaniami amerykańskiej
gospodarki, a kluczową rolę w jego rozprzestrzenianiu odegrały wewnętrzne czynniki cha-
rakterystyczne dla danego kraju. W niniejszej pracy podjęto próbę udowodnienia, iż podłoże
obecnego kryzysu tkwi w agresywnej polityce neoliberalnej, charakteryzującej się marginali-
zacją roli państwa i jego regulacji w gospodarce narodowej, a także przeceniającej w sferze
wartości znaczenie indywidualizmu przy jednoczesnym pomniejszaniu istoty społecznych
aspektów gospodarowania.
Słowa kluczowe:
globalny kryzys inansowy, rynek inansowy, modele kryzysu
1. WSTĘP
Rynek inansowy pierwszej dekady XXI wieku różni się istotnie od tego sa-
mego rynku sprzed kilkudziesięciu, ale nawet kilkunastu lat
1
. Zmiana specyiki
rynku inansowego związana jest z globalizacją, która przejawia się poprzez inten-
sywny rozwój społeczeństw, technologii i technik komputerowych. Współczesny
rynek inansowy z jednej strony charakteryzuje się różnorodnością możliwości,
które stwarzają swoim uczestnikom, z drugiej jednak strony, jest tworem bardzo
wrażliwym na sytuacje kryzysowe. Międzynarodowy Fundusz Walutowy uznaje
kryzys inansowy, jako sytuację, w której znaczna grupa instytucji inansowych
1
W. Nawrot,
Globalny kryzys inansowy XXI wieku
, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, War-
szawa 2009, s. 11.
Krzysztof Adam Firlej
180
posiada aktywa o wartości rynkowej niższej od ich zobowiązań
2
. Jej konsekwen-
cją są przesunięcia w ich portfelach, upadek niektórych instytucji inansowych,
a także interwencje rządu. Kryzys inansowy według Fredericka Mishkina to
istotne zakłócenia na rynku inansowym, co przejawia się znacznym spadkiem
cen aktywów, a także upadłością wielu instytucji inansowych i nieinansowych
3
.
Celem poniższego opracowania jest wskazanie analogii i rozbieżności w przy-
czynach i przebiegu kryzysu inansowego w Stanach Zjednoczonych i krajach
Europy Zachodniej. Autor wysuwa przypuszczenie, iż podłoże obecnego kryzysu
tkwi w neoliberalnym modelu anglo-amerykańskiego kapitalizmu.
W chwili obecnej doświadczamy kolejnego, ogólnoświatowego kryzysu go-
spodarczego, który podobnie jak „Wielka Depresja” na przełomie lat 20. i 30. XX
wieku, swój początek miał w Stanach Zjednoczonych
4
. Kolejnego podobieństwa
można dopatrzeć się wśród przyczyn kryzysu, które wówczas były, a zarazem
są obecnie związane głównie z szeroko pojmowaną sferą inansową, a ściślej
z tzw.
bank failures,
a więc błędami banków. Perturbacje w systemie inansowym
Stanów Zjednoczonych szybko odcisnęły swe piętno w sferze gospodarki realnej
tego kraju, co z kolei miało zły wpływ na rozwój systemów inansowych oraz
całych gospodarek narodowych pozostałych krajów świata, wliczając w to grono
gospodarkę narodową Polski.
Współczesny kryzys gospodarczy charakteryzuje się globalnym zasięgiem nie
tylko pod względem geograicznym, ale także obejmuje wszystkie grupy uczest-
ników rynku oraz grupy aktywów
5
. Obecne perturbacje w światowym systemie
gospodarczym przejawiają się głównie poprzez: kryzys instytucji inansowych,
które w znacznej mierze zredukowały akcję kredytową, wzrost kosztów poży-
czek i dekoniunkturę, spadek wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw, a także
konsumpcji gospodarstw domowych. Wystąpił również spadek cen ryzykownych
aktywów w stopniu większym niż wynikałoby to z analizy fundamentalnej,
a dotyczyło to cen papierów wartościowych, surowców oraz nieruchomości
mieszkalnych.
Ramy kryzysu gospodarczego obejmują lata 2008–2010, choć jego korzenie
sięgają okresu wcześniejszego niż 2008 rok, a jego konsekwencje zdaniem autora
odczuwalne będą jeszcze przez długie lata
6
. Sytuacja obecna jest czymś znacznie
poważniejszym niż tymczasowy i krótkotrwały spadek poziomu aktywności go-
spodarczej i bezwzględnego poziomu produkcji mierzonej tradycyjnie produktem
brutto. Współczesny kryzys gospodarczy uznawany jest za najbardziej rozległy
w okresie powojennym, który stanowi życie już trzech pokoleń. Podkreślić należy,
2
V. Sundarajan, T. Balino,
Banking crises: cases and issues
, IMF, Washington, D. C. 1991, s. 3.
3
F. Mishkin,
The economics of money, banking and inancial markets
, HarperCollins 1995,
s. 223.
4
J. Bednarczyk, S. Bukowski, J. Misala,
Współczesny kryzys gospodarczy
, Wydawnictwa
Fachowe CeDeWu, Warszawa 2009, s. 9.
5
R. Wilczyński,
Międzynarodowy wymiar kryzysu inansowego
, [w:] W. Małecki, Globalny
kryzys inansowy, a polska gospodarka, Vizja Press & IT, Warszawa 2009, s. 96.
6
G. Kołodko,
Świat na wyciągnięcie myśli
, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s. 82.
Źródła i przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej
181
iż zarówno intelektualnie jak i politycznie nieprawidłowym uproszczeniem jest
utożsamianie współczesnego kryzysu z recesją, a więc okresowym obniżeniem
bezwzględnego poziomu produkcji. Początek pierwszej dekady XXI wieku charak-
teryzowała poprawa koniunktury oraz umiarkowane tempo wzrostu gospodarcze-
go
7
. Przez pierwsze 3 lata dziesięciolecia produkt światowy brutto wzrósł razem
o 9,6%, a więc średniorocznie o 3,2% (kolejno w latach 2001, 2002, i 2003 o 2,4
3,0 i 3,9%). Widoczna poprawa światowej koniunktury gospodarczej uwidoczniła
się w kolejnym latach, a zwłaszcza w okresie 2005–2007 poprzedzającym kryzys,
kiedy poziom produktu światowego brutto wzrósł o 15,5%, a wiec średniorocznie
o 5% (w latach 2005, 2006, 2007 po kolei o 4,9 5,0 i 5,0%). Początek kryzysu
gospodarczego objawił się spadkiem przyrostu produktu światowego brutto do
2,9% w roku 2008 względem 5% w roku 2007. W kolejnym 2009 roku poziom
produkcji światowej spadł do zaledwie –0,8% mimo załamania światowej gospo-
darki, jednakże było to pokłosie szybkiego wzrostu produkcji w dużych krajach
o wyłaniających się rynkach. Reasumując w latach 2008–2009 poziom produkcji
światowej brutto zwiększył się o blisko połowę tego co w roku 2007.
2. MODEL KRYZYSU FINANSOWEGO MINSKY’EGO
Model kryzysu inansowego Hymana P. Minsky’ego odnosi się do warunków
rynku Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz innych gospodarek rynko-
wych
8
. W badaniach naukowych Minsky podejmował tematykę związaną z istotą
przepływów kapitałowych i możliwością sterowania nimi przez państwo
9
. Badając
tę problematykę posiłkował się dorobkiem Schumpetera i Leontiefa, a zarazem
łączył swoje releksje naukowe z historią instytucji społecznych. Prowadząc
badania nad bankami, przepływami pieniężnymi i inansami publicznymi stwo-
rzył hipotezę inansowej niestabilności, jako jeden z czynników występowania
kryzysów inansowych. Minsky w swoim modelu kryzysu inansowego wykazał
jak oczekiwana przez wszystkich stabilność ekonomiczna sprzyja nadmiernej
kreacji kredytu, co w konsekwencji prowadzi do destabilizacji systemu inan-
sowego oraz zachęca uczestników rynku do działań spekulacyjnych
10
. Efektem
takiej sytuacji jest ograniczenie strumienia kredytu udzielanego przez banki oraz
zahamowanie wzrostu gospodarczego, a powstanie „bańki spekulacyjnej” oraz
nadmierne kreowanie kredytu może spowodować wybuch kryzysu inansowe-
go. Minsky zauważa jednak, że tego rodzaju kryzysy nie są częste ze względu
na wydłużającą się cykliczność okresów stabilności gospodarczej zakłócanej
7
Tamże, s. 83.
8
W. Nawrot,
Globalny kryzys inansowy XXI wieku
, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, War-
szawa 2009, s. 15.
9
W. Stankiewicz,
Historia myśli ekonomicznej
, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-
szawa 2007, s. 370–371.
10
W. Nawrot,
Globalny…
dz. cyt.,
s. 15.
Krzysztof Adam Firlej
182
zjawiskami kryzysowymi. Istotne jest także podkreślenie obecności na rynkach
inansowych regulatorów państwowych, które pełnią na rynkach inansowych
funkcję stabilizującą. Minsky podkreśla, iż elementem drastycznie zwiększającym
prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu inansowego jest procykliczna zmien-
ność w podaży kredytu, której wzrost jest tożsamy ze wzrostem gospodarczym.
W okresie dynamicznego rozwoju gospodarczego podaż kredytu wzrasta, natomiast
w przypadku dekoniunktury gospodarczej instytucje bankowe ograniczają działal-
ność kredytową. Według Minsky’ego potencjalnym zagrożeniem dla wystąpienia
kryzysu inansowego jest pojawienie się w gospodarce niespodziewanego, ze-
wnętrznego „szoku”
11
. Za przykład może posłużyć sytuacja z początku lat 20. XX
wieku w Stanach Zjednoczonych, gdzie wystąpił dynamiczny wzrost koniunktury
gospodarczej na skutek intensywnego rozwoju motoryzacji oraz sieci autostrad,
czemu towarzyszyła elektryikacja i telefonizacja większości kraju. Kolejnym
przykładem zewnętrznego „szoku” była sytuacja Japonii z lat 80. XX wieku,
gdy w tym kraju wystąpiła liberalizacja inansowa i silna aprecjacja jena. Warto
wspomnieć także o rewolucji informatycznej oraz popularyzacji różnorodnych
form nisko kosztowej telekomunikacji, mającej miejsce w latach 90. XX wieku
w Stanach Zjednoczonych. Należy także zauważyć, że w przypadku wystąpienia
„szoku” o dużej sile oddziaływania następuje wzrost perspektyw oraz oczekiwań
względem przynajmniej jednego kluczowego sektora gospodarki. Załóżmy, iż na
skutek wystąpienia pewnego „szoku” występuje wzrost popytu na dobra i usługi.
W sytuacji wzmożonego popytu powoli wyczerpują się moce produkcyjne, co w
konsekwencji prowadzi do wzrostu cen. Tym samym rosną zyski przedsiębiorstw,
co sprzyja przyciąganiu do danej branży nowych irm, które widzą w niej duży
potencjał zysku. Rezultatem takiego „szoku” jest ponadprzeciętna dynamika
wzrostu gospodarczego, co skłania uczestników rynku do wzrostu optymizmu i
przyciąga coraz więcej nowych przedsiębiorców, pragnących dokonać inwestycji
w rozwojowej, w ich opinii branży.
3. PRZYCZYNY I PRZEBIEG KRYZYSU FINANSOWEGO
W STANACH ZJEDNOCZONYCH
Na skutek dynamicznego rozwoju gospodarczego na przestrzeni lat 2003–2006,
szczególnie rynków wschodzących (
emerging economies
), w 2007 roku ujawniły
się pierwsze przejawy przegrzania gospodarki, co objawiało się poprzez: nieade-
kwatne moce produkcyjne w relacji do popytu, ograniczenia w dostępności wy-
kwaliikowanej siły roboczej, presję inlacyjną, a także rosnący deicyt handlowy
12
.
W sytuacji normalnego cyklu koniunkturalnego w takich warunkach następuje
11
Tamże, s. 16.
12
J. Adamiec, P. Russel,
Światowy kryzys gospodarczy a sektor przedsiębiorstw i gospodarstw
domowych w Polsce
, [w:] Adamiec J. (red.), Kryzys inansowy wybrane zagadnienia, Wydawnictwo
Sejmowe, Warszawa 2009, s. 7.
Źródła i przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej
183
spowolnienie rozwoju gospodarczego, a w dalszej kolejności powrót do dynamiki
adekwatnej potencjałowi gospodarczemu. Jednakże występująca w tym okresie
poważna nierównowaga na rynku nieruchomości zdestabilizowała ten proces.
Wśród głównych czynników, które doprowadziły do wybuchu globalnego kryzysu
gospodarczego wymienia się nadmierną skłonność do ryzyka, która związana była
z sukcesywną obniżką stóp procentowych FED, a także chęcią maksymalizacji
zysków przez inwestorów
13
. Niskie i spadające stopy procentowe w Stanach
Zjednoczonych od 2001 r. spowodowały wzrost liczby kredytów hipotecznych
udzielonych przez banki na zakup nieruchomości mieszkalnych, a tym samym
doprowadziły do dynamicznego wzrostu ich cen. Co więcej, wzrost popytu na
nieruchomości mieszkalne w Stanach Zjednoczonych dynamizowany był przez
złagodzenie kryteriów oceny ze strony kredytodawców, tzn. kredyty udzielane
były osobom o słabej lub niezadawalającej historii kredytowej, a było to związane
z dużym ryzykiem. Dodatkowo do zaciągania kredytów hipotecznych zachęcały
niskie wstępne stopy procentowe, które dynamicznie rosły po zakończeniu okresu
początkowego, co czyniło je atrakcyjnymi dla kredytobiorców ustanawiających
nową hipotekę. Wystąpił intensywny wzrost rynku kredytów o podwyższonym
ryzyku, co zainicjowało zjawisko sekurytyzacji kredytów hipotecznych, a więc
proces polegający na przenoszeniu odpowiedzialności ryzyka kredytowego ze
strony kredytodawców na stronę inwestorów. Wzrost stóp procentowych w latach
2006–2007 w Stanach Zjednoczonych z jednoczesnym spadkiem cen nieruchomo-
ści mieszkalnych spowodował, iż znaczna grupa kredytobiorców o podwyższonym
ryzyku nie była w stanie spłacać zaciągniętych przez siebie kredytów w sytuacji
zwiększonych odsetek. Szczególne problemy z uregulowaniem zaciągniętych
zobowiązań kredytowych mieli kredytobiorcy o podwyższonym ryzyku, gdyż
zostali przytłoczeni podwyżkami.
Bańka spekulacyjna na rynku kredytów hipotecznych zaczęła pękać w drugiej
połowie 2007 roku, gdy banki zaczęły informować o poniesieniu wielkich strat,
a także o zagrożeniu bankructwem
14
. Do końca 2007 roku swoją niewypłacalność
ogłosiło kilkadziesiąt instytucji inansowych. Pogarszająca się równocześnie ko-
niunktura gospodarcza skłoniła FED do drastycznej obniżki stóp procentowych
do poziomu 2% w 2007 roku, a także przyznania bankom pożyczek opiewających
łącznie na sumę 41 mld USD. Najtrudniejsze momenty dla rynków inansowych
miały miejsce w 2008 roku, gdy w marcu upadł bank Bear Stearns, a banki:
Merrill Lynch, Goldman Sachs, Morgan Stanley, Lehman Brothers i Citigroup
uznane zostały za potencjalnie zagrożone bankructwem i w związku z tym do-
kapitalizowane przez państwo. Pomimo tego wsparcia Lehman Brothers i Merrill
Lynch ogłosiły swoją upadłość, a największy ubezpieczyciel AIG oraz instytucje
inansowe rynku ubezpieczeniowego USA, Fannie Mae i Freddie Mac zostały
przejęte przez państwo. Na skutek dynamicznego rozprzestrzeniania się kryzysu
13
B. Prosser,
Globalny kryzys inansowy
, „FIN-FOCUS” 2008, nr 5.
14
J. Rymarczyk,
Globalny kryzys inansowy
, [w:] M. Lasoń (red.), Między kryzysem a współ-
pracą gospodarczą, Oicyna Wydawnicza AFM, Kraków 2010, s. 17–19.
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl hannaeva.xlx.pl
ŹRÓDŁA I PRZEBIEG KRYZYSU FINANSOWEGO
W STANACH ZJEDNOCZONYCH
I EUROPIE ZACHODNIEJ
Streszczenie:
W artykule wskazano przyczyny i przebieg kryzysu inansowego w Stanach
Zjednoczonych i Europie Zachodniej ostatnich lat, uwzględniając zarazem jego implikacje
w sferze realnej gospodarki. Analizie poddano analogie i rozbieżności w źródłach i przebiegu
kryzysu w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Dowiedziono, iż kryzys w krajach
zachodnioeuropejskich był w znacznej mierze spowodowany zawirowaniami amerykańskiej
gospodarki, a kluczową rolę w jego rozprzestrzenianiu odegrały wewnętrzne czynniki cha-
rakterystyczne dla danego kraju. W niniejszej pracy podjęto próbę udowodnienia, iż podłoże
obecnego kryzysu tkwi w agresywnej polityce neoliberalnej, charakteryzującej się marginali-
zacją roli państwa i jego regulacji w gospodarce narodowej, a także przeceniającej w sferze
wartości znaczenie indywidualizmu przy jednoczesnym pomniejszaniu istoty społecznych
aspektów gospodarowania.
Słowa kluczowe:
globalny kryzys inansowy, rynek inansowy, modele kryzysu
1. WSTĘP
Rynek inansowy pierwszej dekady XXI wieku różni się istotnie od tego sa-
mego rynku sprzed kilkudziesięciu, ale nawet kilkunastu lat
1
. Zmiana specyiki
rynku inansowego związana jest z globalizacją, która przejawia się poprzez inten-
sywny rozwój społeczeństw, technologii i technik komputerowych. Współczesny
rynek inansowy z jednej strony charakteryzuje się różnorodnością możliwości,
które stwarzają swoim uczestnikom, z drugiej jednak strony, jest tworem bardzo
wrażliwym na sytuacje kryzysowe. Międzynarodowy Fundusz Walutowy uznaje
kryzys inansowy, jako sytuację, w której znaczna grupa instytucji inansowych
1
W. Nawrot,
Globalny kryzys inansowy XXI wieku
, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, War-
szawa 2009, s. 11.
Krzysztof Adam Firlej
180
posiada aktywa o wartości rynkowej niższej od ich zobowiązań
2
. Jej konsekwen-
cją są przesunięcia w ich portfelach, upadek niektórych instytucji inansowych,
a także interwencje rządu. Kryzys inansowy według Fredericka Mishkina to
istotne zakłócenia na rynku inansowym, co przejawia się znacznym spadkiem
cen aktywów, a także upadłością wielu instytucji inansowych i nieinansowych
3
.
Celem poniższego opracowania jest wskazanie analogii i rozbieżności w przy-
czynach i przebiegu kryzysu inansowego w Stanach Zjednoczonych i krajach
Europy Zachodniej. Autor wysuwa przypuszczenie, iż podłoże obecnego kryzysu
tkwi w neoliberalnym modelu anglo-amerykańskiego kapitalizmu.
W chwili obecnej doświadczamy kolejnego, ogólnoświatowego kryzysu go-
spodarczego, który podobnie jak „Wielka Depresja” na przełomie lat 20. i 30. XX
wieku, swój początek miał w Stanach Zjednoczonych
4
. Kolejnego podobieństwa
można dopatrzeć się wśród przyczyn kryzysu, które wówczas były, a zarazem
są obecnie związane głównie z szeroko pojmowaną sferą inansową, a ściślej
z tzw.
bank failures,
a więc błędami banków. Perturbacje w systemie inansowym
Stanów Zjednoczonych szybko odcisnęły swe piętno w sferze gospodarki realnej
tego kraju, co z kolei miało zły wpływ na rozwój systemów inansowych oraz
całych gospodarek narodowych pozostałych krajów świata, wliczając w to grono
gospodarkę narodową Polski.
Współczesny kryzys gospodarczy charakteryzuje się globalnym zasięgiem nie
tylko pod względem geograicznym, ale także obejmuje wszystkie grupy uczest-
ników rynku oraz grupy aktywów
5
. Obecne perturbacje w światowym systemie
gospodarczym przejawiają się głównie poprzez: kryzys instytucji inansowych,
które w znacznej mierze zredukowały akcję kredytową, wzrost kosztów poży-
czek i dekoniunkturę, spadek wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw, a także
konsumpcji gospodarstw domowych. Wystąpił również spadek cen ryzykownych
aktywów w stopniu większym niż wynikałoby to z analizy fundamentalnej,
a dotyczyło to cen papierów wartościowych, surowców oraz nieruchomości
mieszkalnych.
Ramy kryzysu gospodarczego obejmują lata 2008–2010, choć jego korzenie
sięgają okresu wcześniejszego niż 2008 rok, a jego konsekwencje zdaniem autora
odczuwalne będą jeszcze przez długie lata
6
. Sytuacja obecna jest czymś znacznie
poważniejszym niż tymczasowy i krótkotrwały spadek poziomu aktywności go-
spodarczej i bezwzględnego poziomu produkcji mierzonej tradycyjnie produktem
brutto. Współczesny kryzys gospodarczy uznawany jest za najbardziej rozległy
w okresie powojennym, który stanowi życie już trzech pokoleń. Podkreślić należy,
2
V. Sundarajan, T. Balino,
Banking crises: cases and issues
, IMF, Washington, D. C. 1991, s. 3.
3
F. Mishkin,
The economics of money, banking and inancial markets
, HarperCollins 1995,
s. 223.
4
J. Bednarczyk, S. Bukowski, J. Misala,
Współczesny kryzys gospodarczy
, Wydawnictwa
Fachowe CeDeWu, Warszawa 2009, s. 9.
5
R. Wilczyński,
Międzynarodowy wymiar kryzysu inansowego
, [w:] W. Małecki, Globalny
kryzys inansowy, a polska gospodarka, Vizja Press & IT, Warszawa 2009, s. 96.
6
G. Kołodko,
Świat na wyciągnięcie myśli
, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s. 82.
Źródła i przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej
181
iż zarówno intelektualnie jak i politycznie nieprawidłowym uproszczeniem jest
utożsamianie współczesnego kryzysu z recesją, a więc okresowym obniżeniem
bezwzględnego poziomu produkcji. Początek pierwszej dekady XXI wieku charak-
teryzowała poprawa koniunktury oraz umiarkowane tempo wzrostu gospodarcze-
go
7
. Przez pierwsze 3 lata dziesięciolecia produkt światowy brutto wzrósł razem
o 9,6%, a więc średniorocznie o 3,2% (kolejno w latach 2001, 2002, i 2003 o 2,4
3,0 i 3,9%). Widoczna poprawa światowej koniunktury gospodarczej uwidoczniła
się w kolejnym latach, a zwłaszcza w okresie 2005–2007 poprzedzającym kryzys,
kiedy poziom produktu światowego brutto wzrósł o 15,5%, a wiec średniorocznie
o 5% (w latach 2005, 2006, 2007 po kolei o 4,9 5,0 i 5,0%). Początek kryzysu
gospodarczego objawił się spadkiem przyrostu produktu światowego brutto do
2,9% w roku 2008 względem 5% w roku 2007. W kolejnym 2009 roku poziom
produkcji światowej spadł do zaledwie –0,8% mimo załamania światowej gospo-
darki, jednakże było to pokłosie szybkiego wzrostu produkcji w dużych krajach
o wyłaniających się rynkach. Reasumując w latach 2008–2009 poziom produkcji
światowej brutto zwiększył się o blisko połowę tego co w roku 2007.
2. MODEL KRYZYSU FINANSOWEGO MINSKY’EGO
Model kryzysu inansowego Hymana P. Minsky’ego odnosi się do warunków
rynku Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii oraz innych gospodarek rynko-
wych
8
. W badaniach naukowych Minsky podejmował tematykę związaną z istotą
przepływów kapitałowych i możliwością sterowania nimi przez państwo
9
. Badając
tę problematykę posiłkował się dorobkiem Schumpetera i Leontiefa, a zarazem
łączył swoje releksje naukowe z historią instytucji społecznych. Prowadząc
badania nad bankami, przepływami pieniężnymi i inansami publicznymi stwo-
rzył hipotezę inansowej niestabilności, jako jeden z czynników występowania
kryzysów inansowych. Minsky w swoim modelu kryzysu inansowego wykazał
jak oczekiwana przez wszystkich stabilność ekonomiczna sprzyja nadmiernej
kreacji kredytu, co w konsekwencji prowadzi do destabilizacji systemu inan-
sowego oraz zachęca uczestników rynku do działań spekulacyjnych
10
. Efektem
takiej sytuacji jest ograniczenie strumienia kredytu udzielanego przez banki oraz
zahamowanie wzrostu gospodarczego, a powstanie „bańki spekulacyjnej” oraz
nadmierne kreowanie kredytu może spowodować wybuch kryzysu inansowe-
go. Minsky zauważa jednak, że tego rodzaju kryzysy nie są częste ze względu
na wydłużającą się cykliczność okresów stabilności gospodarczej zakłócanej
7
Tamże, s. 83.
8
W. Nawrot,
Globalny kryzys inansowy XXI wieku
, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, War-
szawa 2009, s. 15.
9
W. Stankiewicz,
Historia myśli ekonomicznej
, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, War-
szawa 2007, s. 370–371.
10
W. Nawrot,
Globalny…
dz. cyt.,
s. 15.
Krzysztof Adam Firlej
182
zjawiskami kryzysowymi. Istotne jest także podkreślenie obecności na rynkach
inansowych regulatorów państwowych, które pełnią na rynkach inansowych
funkcję stabilizującą. Minsky podkreśla, iż elementem drastycznie zwiększającym
prawdopodobieństwo wystąpienia kryzysu inansowego jest procykliczna zmien-
ność w podaży kredytu, której wzrost jest tożsamy ze wzrostem gospodarczym.
W okresie dynamicznego rozwoju gospodarczego podaż kredytu wzrasta, natomiast
w przypadku dekoniunktury gospodarczej instytucje bankowe ograniczają działal-
ność kredytową. Według Minsky’ego potencjalnym zagrożeniem dla wystąpienia
kryzysu inansowego jest pojawienie się w gospodarce niespodziewanego, ze-
wnętrznego „szoku”
11
. Za przykład może posłużyć sytuacja z początku lat 20. XX
wieku w Stanach Zjednoczonych, gdzie wystąpił dynamiczny wzrost koniunktury
gospodarczej na skutek intensywnego rozwoju motoryzacji oraz sieci autostrad,
czemu towarzyszyła elektryikacja i telefonizacja większości kraju. Kolejnym
przykładem zewnętrznego „szoku” była sytuacja Japonii z lat 80. XX wieku,
gdy w tym kraju wystąpiła liberalizacja inansowa i silna aprecjacja jena. Warto
wspomnieć także o rewolucji informatycznej oraz popularyzacji różnorodnych
form nisko kosztowej telekomunikacji, mającej miejsce w latach 90. XX wieku
w Stanach Zjednoczonych. Należy także zauważyć, że w przypadku wystąpienia
„szoku” o dużej sile oddziaływania następuje wzrost perspektyw oraz oczekiwań
względem przynajmniej jednego kluczowego sektora gospodarki. Załóżmy, iż na
skutek wystąpienia pewnego „szoku” występuje wzrost popytu na dobra i usługi.
W sytuacji wzmożonego popytu powoli wyczerpują się moce produkcyjne, co w
konsekwencji prowadzi do wzrostu cen. Tym samym rosną zyski przedsiębiorstw,
co sprzyja przyciąganiu do danej branży nowych irm, które widzą w niej duży
potencjał zysku. Rezultatem takiego „szoku” jest ponadprzeciętna dynamika
wzrostu gospodarczego, co skłania uczestników rynku do wzrostu optymizmu i
przyciąga coraz więcej nowych przedsiębiorców, pragnących dokonać inwestycji
w rozwojowej, w ich opinii branży.
3. PRZYCZYNY I PRZEBIEG KRYZYSU FINANSOWEGO
W STANACH ZJEDNOCZONYCH
Na skutek dynamicznego rozwoju gospodarczego na przestrzeni lat 2003–2006,
szczególnie rynków wschodzących (
emerging economies
), w 2007 roku ujawniły
się pierwsze przejawy przegrzania gospodarki, co objawiało się poprzez: nieade-
kwatne moce produkcyjne w relacji do popytu, ograniczenia w dostępności wy-
kwaliikowanej siły roboczej, presję inlacyjną, a także rosnący deicyt handlowy
12
.
W sytuacji normalnego cyklu koniunkturalnego w takich warunkach następuje
11
Tamże, s. 16.
12
J. Adamiec, P. Russel,
Światowy kryzys gospodarczy a sektor przedsiębiorstw i gospodarstw
domowych w Polsce
, [w:] Adamiec J. (red.), Kryzys inansowy wybrane zagadnienia, Wydawnictwo
Sejmowe, Warszawa 2009, s. 7.
Źródła i przebieg kryzysu finansowego w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej
183
spowolnienie rozwoju gospodarczego, a w dalszej kolejności powrót do dynamiki
adekwatnej potencjałowi gospodarczemu. Jednakże występująca w tym okresie
poważna nierównowaga na rynku nieruchomości zdestabilizowała ten proces.
Wśród głównych czynników, które doprowadziły do wybuchu globalnego kryzysu
gospodarczego wymienia się nadmierną skłonność do ryzyka, która związana była
z sukcesywną obniżką stóp procentowych FED, a także chęcią maksymalizacji
zysków przez inwestorów
13
. Niskie i spadające stopy procentowe w Stanach
Zjednoczonych od 2001 r. spowodowały wzrost liczby kredytów hipotecznych
udzielonych przez banki na zakup nieruchomości mieszkalnych, a tym samym
doprowadziły do dynamicznego wzrostu ich cen. Co więcej, wzrost popytu na
nieruchomości mieszkalne w Stanach Zjednoczonych dynamizowany był przez
złagodzenie kryteriów oceny ze strony kredytodawców, tzn. kredyty udzielane
były osobom o słabej lub niezadawalającej historii kredytowej, a było to związane
z dużym ryzykiem. Dodatkowo do zaciągania kredytów hipotecznych zachęcały
niskie wstępne stopy procentowe, które dynamicznie rosły po zakończeniu okresu
początkowego, co czyniło je atrakcyjnymi dla kredytobiorców ustanawiających
nową hipotekę. Wystąpił intensywny wzrost rynku kredytów o podwyższonym
ryzyku, co zainicjowało zjawisko sekurytyzacji kredytów hipotecznych, a więc
proces polegający na przenoszeniu odpowiedzialności ryzyka kredytowego ze
strony kredytodawców na stronę inwestorów. Wzrost stóp procentowych w latach
2006–2007 w Stanach Zjednoczonych z jednoczesnym spadkiem cen nieruchomo-
ści mieszkalnych spowodował, iż znaczna grupa kredytobiorców o podwyższonym
ryzyku nie była w stanie spłacać zaciągniętych przez siebie kredytów w sytuacji
zwiększonych odsetek. Szczególne problemy z uregulowaniem zaciągniętych
zobowiązań kredytowych mieli kredytobiorcy o podwyższonym ryzyku, gdyż
zostali przytłoczeni podwyżkami.
Bańka spekulacyjna na rynku kredytów hipotecznych zaczęła pękać w drugiej
połowie 2007 roku, gdy banki zaczęły informować o poniesieniu wielkich strat,
a także o zagrożeniu bankructwem
14
. Do końca 2007 roku swoją niewypłacalność
ogłosiło kilkadziesiąt instytucji inansowych. Pogarszająca się równocześnie ko-
niunktura gospodarcza skłoniła FED do drastycznej obniżki stóp procentowych
do poziomu 2% w 2007 roku, a także przyznania bankom pożyczek opiewających
łącznie na sumę 41 mld USD. Najtrudniejsze momenty dla rynków inansowych
miały miejsce w 2008 roku, gdy w marcu upadł bank Bear Stearns, a banki:
Merrill Lynch, Goldman Sachs, Morgan Stanley, Lehman Brothers i Citigroup
uznane zostały za potencjalnie zagrożone bankructwem i w związku z tym do-
kapitalizowane przez państwo. Pomimo tego wsparcia Lehman Brothers i Merrill
Lynch ogłosiły swoją upadłość, a największy ubezpieczyciel AIG oraz instytucje
inansowe rynku ubezpieczeniowego USA, Fannie Mae i Freddie Mac zostały
przejęte przez państwo. Na skutek dynamicznego rozprzestrzeniania się kryzysu
13
B. Prosser,
Globalny kryzys inansowy
, „FIN-FOCUS” 2008, nr 5.
14
J. Rymarczyk,
Globalny kryzys inansowy
, [w:] M. Lasoń (red.), Między kryzysem a współ-
pracą gospodarczą, Oicyna Wydawnicza AFM, Kraków 2010, s. 17–19.