Zgryźliwość kojarzy mi się z radością, która źle skończyła.
11. Rola kształcenia językowego i edukacji polonistycznej w procesie nabywania przez dziecko kompetencji kulturowych.
Celem edukacji dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest wielostronny, harmonijny rozwój osobowości oraz przygotowanie do dalszej nauki, a także udziału w życiu społecznym i kulturowym. W okresie wczesnej edukacji szczególną rolę społeczną i rozwojową w procesie opanowywania sprawności mowy odgrywa język ojczysty, który służy także realizacji tak istotnych celów jak: zdobywanie wiedzy rzeczowej, kształtowanie określonych umiejętności pozwalających na sprawne posługiwanie się językiem ojczystym w mowie i piśmie, wrażliwości estetycznej oraz pożądanych społecznie postaw. Język ojczysty możemy określić jako dobro lub kapitał, którego zyski są proporcjonalne do pracy włożonej w jego powiększanie. Dzięki mowie ojczystej uczeń nawiązuje kontakty, wyraża uczucia, informuje o swoich potrzebach, a także myśli. Inną zaletą dobrej znajomości języka jest możliwość lepszego rozumienia czytanych tekstów, wypowiedzi kolegów i nauczycieli, perspektywa większych korzyści z odbywanych lekcji i komunikacji. Istotną przyczyną, dla której nauka języka powinna być prowadzona ze szczególną starannością, jest również to, że stanowi on część tradycji narodu i kultury ogólnoludzkiej. Sprawność językowa nie ulega zapomnieniu i nie można jej utracić.
Kształcenie języka dziecka jest procesem ciągłym i długofalowym. Planową, systematyczną pracę dydaktyczno-wychowawczą podejmuje się już w przedszkolu i dotyczy ona zagadnień z zakresu słuchania i rozumienia wypowiedzi innych osób, swobodnego i poprawnego wypowiadania się, w tym sprawności przekazywania myśli za pomocą zdań oraz poprawnego budowania odpowiednich struktur składniowych.
Program zintegrowanej edukacji wczesnoszkolnej XXI wieku Jadwigi Hanisz wyznacza edukacji polonistycznej następujące cele:
- kształtowanie kompetencji komunikowania się z ludźmi w języku ojczystym poprzez mówienie, słuchanie, czytanie i pisanie – edukacja językowa;
- przygotowanie dziecka do odbioru dzieła literackiego oraz innych wytworów sztuki; próby wyjścia poza dosłowność tekstu podczas jego interpretacji – edukacja literacka;
- rozbudzanie wrażliwości estetycznej i zachęcanie do twórczej ekspresji werbalnej, ruchowej, plastycznej i muzycznej oraz rozwijanie uzdolnień indywidualnych dziecka.
Zdolność języka do zastępowania symbolami słownymi zjawisk otaczającego świata jest realizowana przez wymienione dwie funkcje: symboliczną, która służy poznawaniu rzeczywistości i jej reprezentacji w umyśle. Zadanie przekazywania informacji i wymiany myśli z innymi ludźmi spełnia funkcja komunikacyjna. Dziecko, wykorzystując obie funkcje, nazywa, określa lub opisuje otaczający je świat, wzbogaca słownictwo, a także informuje odbiorcę komunikatu o treści wypowiedzi. Wg S. Szumana, dziecko zaczyna spostrzegać i wyodrębniać dane przedmioty dzięki temu, że poznaje je równocześnie z mową. Język służy więc za narzędzie myślenia i stanowi podstawę kształtowania pojęć, sądów i rozumowania oraz interpretuje obserwowane przedmioty, zjawiska i relacje zachodzące w rzeczywistości.
Funkcja komunikacyjna służy porozumiewaniu się ludzi za pomocą języka, a jej nadrzędnym celem jest nauka komunikatywnego posługiwania się językiem w mowie i w piśmie. Język służy przekazywaniu sobie informacji na wszystkie tematy życia codziennego, rozrywek, pogody, życia szkolnego czy zawodowego. Rola komunikatywna języka jest wyraźnie widoczna w środkach masowego przekazu: w radiu, telewizji, w gazetach, książkach i czasopismach. Do funkcji języka zalicza się także wyrażanie własnych uczuć czy oddziaływanie na myśli i emocje innych za pomocą środków językowych – określane także jako funkcje: ekspresyjna i impresyjna. Zadaniem obu wymienionych funkcji jest rozwijanie sposobów wyrażania siebie w języku, czyli zgodnie z tzw. kulturą żywego słowa.
Na podstawowym szczeblu edukacji, według założeń Programu wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wieku, J. Hanisz za cel nadrzędny uznaje wspomaganie dziecka w jego całościowym rozwoju w taki sposób, jaki zapewni mu przygotowanie do współżycia i współdziałania z ludźmi, samym sobą i przyrodą. Wynikające z niego cele szczegółowe implikują szereg kompetencji, wśród których na czoło wysuwa się zdolność komunikowania się z ludźmi. Jako zadanie pierwszoplanowe w zakresie edukacji polonistycznej autorka proponuje rozwijanie funkcji komunikacyjnej mowy, czyli kształtowanie umiejętności posługiwania się językiem ojczystym w czytaniu, pisaniu, mówieniu i słuchaniu. Innym ważnym celem jest kształtowanie kompetencji odbiorcy wytworów sztuki i przyszłego ich twórcy, realizowane przez takie zadania, jak: wprowadzanie w dziedzictwo kultury narodowej, europejskiej i światowej, przygotowanie do odbioru dzieła literackiego, rozbudzanie wrażliwości estetycznej, kształcenie umiejętności wyrażania swych przeżyć, nastrojów i emocji za pomocą słów, gestów, ruchu i mimiki.
Jadwiga Hanisz opisuje dwa główne i ważne aspekty: relacje (wzajemne oddziaływanie) dziecka z ludźmi, przyrodą i wytworami kultury oraz kompetencje (odpowiedniość, zgodność) wiedzy, umiejętności, uprawniające jednostkę do wykonywania określonej czynności. Podstawowe treści edukacyjne z zakresu kompetencji zostały zaprezentowane w ramach trzech dziedzin kształcenia, z akcentem na umiejętności dziecka: nabywanie umiejętności, niezbędna wiedza, kreowane cechy osobowości.
Kształcenie językowe i edukacja polonistyczna pomaga dziecku w kształceniu wypowiedzi na temat własnych przeżyć, lektury, filmów, audycji oraz sytuacji wymyślonych w poprawnej i logicznie uporządkowanej formie. Ćwiczenia w mówieniu wpływają na bogacenie słownictwa i związków frazeologicznych, uczą posługiwania się poprawnie zbudowanymi zdaniami pojedynczymi i złożonymi, kształtują wrażliwość na piękno ojczystego języka oraz kulturę mówienia. Ważna jest także kultura słuchania wypowiedzi innych i szacunek dla ich poglądów, jak również krytyczna ich ocena i ewentualna weryfikacja. Inne ćwiczenia wypracowują umiejętność płynnego, biegłego i wyrazistego czytania tekstów literackich, rozumienia oraz relacjonowania ich treści, poszerzają, kształtują właściwe nawyki językowe, rozwijają umiejętność poprawnego budowania zdań, wyrażania myśli zgodnie z treścią i zamierzeniami dziecka. Realizacja konkretnych treści stanowi także podstawę do kształtowania poprawnego języka dzieci, pozytywnych cech charakteru oraz pożądanych zachowań społecznych.
Edukacja polonistyczna i kształcenie językowe są ze sobą ściśle związane i odgrywają bardzo ważną rolę w procesie nabywania przez dziecko kompetencji kulturowych, ponieważ dzięki ich treściom i ćwiczeniom może w pełni uczestniczyć w życiu społeczeństwa, dbać o wpajane mu wartości i wzory oraz podtrzymywać tradycje.